خدای سبحان در ادامة آیة شریفة مورد بحث میفرماید: اگر آبی نیافتید، پس با خاکی پاکیزه تیمّم کنید «فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعيداً طَيِّباً». «صَعيد» از کلمة صعود است. یعنی با خاکی که در جای مرتفع و یا روی زمین است و پاک و دستنخورده باشد، تیمّم کنید. تیمّم کردن، دستور فقهی است که وقتی انسان آب پیدا نکرد یا آب برای بدن او مضرّ بود، در این صورت باید به جای غسل یا وضو، تیمّم کند، وگرنه به صِرف مسافر بودن نمیتوان به جای غسل، تیمّم نمود.
تیمّم دارای آثار بهداشتی است، به این صورت که خاک، حالت میکروب زدایی دارد و در تأیید این مطلب ملاحظه میشود که وقتی اجساد انسانها و حیوانات در خاک دفن میشود، از تعفّن آنها جلوگیری میگردد و خاک باعث میکروب کشی میشود. حال، تیمّم با خاک پاکیزه نیز یک حالت میکروبزدایی دارد.
علاوه بر آثار بهداشتی، تیمّم دارای آثار معنوی نیز میباشد. روح عبادات، تکبّرزدایی و غرورزدایی است و این حالت در تیمّم به وضوح مشاهده میشود. تیمّم خاکساری است. اگر انسان در حال سجده، به خداوند نزدیکتر میبـاشد، به این علت است کـه شریفترین عضو خود را که پیشانی است به خاک میساید و به این ترتیب در برابر معبود محبوب اظهـار خشوع و خضوع و فروتنی مینماید؛ تیمّم نیز اظهار خاکساری است تا انسان به محضر ربوبی شرفیاب شود و دیگر خودی در بین نباشد تا صلاحیّت حضور در پیشگاه کبریایی پیدا کند.
علت اینکه در وضو تمام دست و صورت شسته میشود، ولی در تیمّم قسمتی از دستها و صورت مسح میگردد، این است که خداوند متعال در سورة مبارکة مائده در دستور وضو میفرماید: «فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ اَيْدِيَكُم»[1]، لکن در آیة شریفة مورد بحث در دستور تیمّم میفرماید: «فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ اَيْديكُمْ» پس مسح کنيد به صورتهايتان و دستهايتان. از حضرت امام باقر(عَلَيهِ السَّلام) سئوال میکنند که: چرا در وضو دستها و صورت شسته میشود، ولی در تیمّم قسمتی از آنها مسح میگردد؟ میفرمایند: «لِمَكانِ الْباءِ»[2] به دلیل کلمة باء.
1- پس بشوئيد رويهايتان را و دستهايتان را (مبارکة مائده/6).
2-کافی، ج3، ص30