مناسبتی که آیات شریفة سابق با آیة شریفة مورد بحث دارند، این است که: در آیات سابق، یک سلسله اوامر و نواهی و تکالیف و بایدها و نبایدها مطرح بود و از تعالیم قرآن استفاده میشود که برای توانا شدن باید از نماز کمک گرفت «وَ اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ»[1]، البتّه نمازی چنین خاصیّتی دارد که با جمع شرایط اقامه شود و انسان، آن را با ادراک عظمت و جلال خداوند و با خضوع و خشوع انجام دهد. آیة شریفة مورد بحث در تحقّق چنین نمازی است که خداوند متعال، مؤمنان را مورد خطاب قرار میدهد که در حال مستی وارد نماز نشوید «يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ اَنْتُمْ سُكارٰى».
علّت این که خدای سبحان احکام آیة شریفة مورد بحث را با خطاب «يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا» بیان فرموده، این است که تنها مؤمنان اوامر الهی را اطاعت میکنند و نماز میخوانند، وگرنه این دستور و حکم پروردگار، یک دستور کلّی و همگانی است، همانطور که خداوند متعال در وصف قرآن کریم میفرماید: «هُدًى لِلْمُتَّقينَ»[2]، درحالی که قرآن، مایة هدایت برای تمام بشریّت است، ولی تنها متّقین از آن بهره میبرند. از اينرو معلوم میشود که کافر دو مجازات دارد: اوّل این که مبتلا به کفر میباشد و دوّم این که اعمال عبادی را انجام نمیدهد.
پس خداوند متعال بندگانش را از اقامة نماز در حال مستی منع و نهی میفرماید. مفسران عظام، مستی را دو جور معنا کرده اند: مستی شراب و مستی خواب. انسان چه شراب خورده و مست کرده باشد و چه خواب آلود باشد، نباید نماز بخواند. امّا تفاوت مستی شراب و مستی خواب این است که: ورود به نماز در حال مستی شراب، باعث بطلان نماز است، ولی ورود به نماز در حال مستی خواب، از لحاظ فقهی صحیح است، لکن نمازگزار از آثار تربیتی نماز محروم است. نمازِ نجات بخش، نمازی نیست که در حال کسالت و بدون توجه ظاهری و باطنی اقامه شود. نمازِ نجات بخش نمازی است که بنده بداند از معبودش چه میخواهد. نماز، مناجات با پروردگار و شرفیابی رسمی به پیشگاه معبودِ محبوب است و به این علّت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «فَما يُرْفَعُ لَهُ اِلّا ما اَقْبَلَ عَلَيْهِ بِقَلْبِه»[3] آن مقدار از نماز مقبول است که نمازگزار حضور قلب دارد. البتّه منظور از قبول شدن نماز به میزان حضور قلب، به این معنا نیست که اگر انسان حضور قلب نداشته باشد، گویی نماز نخوانده است، بلکه از لحاظ فقهی نماز او قبول است، لکن از عظمت نماز و معراج بودن آن و عروج و صعود محروم میماند. هر نمازی که قضا میشود، بُعد مسافتی بین انسان و پروردگـارش ایجاد میکند که جبران آن جز بـا توبة حقیقی و عدم تکرار آن میسور نیست. «مردی تصمیم داشت به سفری تجارتی برود، خدمت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) رسید و درخواست استخارهای كرد، استخاره بد آمد، آن مرد نادیده گرفت و به سفر رفت، اتفاقاً سود فراوانی هم بُرد، پس از مسافرت خدمت امام(عَلَيهِ السَّلام) رسید و عرض كرد: یابن رسول الله! چندی قبل، خدمت شما رسیدم و برایم استخاره كردید و بد آمد، استخارهام برای سفر تجارتی بود، به سفر رفتم و سود فراوانی كردم، امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) تبسمی كرده و به او فرمودند: در سفری كه رفتی، یادت هست در فلان منزل خسته بودی، نماز مغرب و عشایت را خواندی، شام خوردی و خوابیدی و زمانی بیدار شدی كه آفتاب طلوع كرد و نماز صبح تو قضا شده بود؟ عرض كرد: آری، حضرت فرمود: اگر خداوند دنیا و آنچه را كه در دنیاست به تو داده بود، جبران آن خسارت (قضا شدن نماز صبح) نمیشد»[4].
در مورد جملة شریفة «وَ لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ»، مفسران عظام دو قول فرمودهاند:
اوّل این که: با توجّه به قرینة «حَتّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ» منظور از «صلاة» نماز میباشد.
دوّم این که: با توجّه به قرینة «وَ لا جُنُباً اِلاّ عابِری سَبيلٍ» منظور از«صلاة»، مکان نماز یعنی مسجد و مصلّی است.
خداوند متعال که در آیة شریفة مورد بحث می فرماید: «لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ اَنْتُمْ سُكارى» به این معنا نیست که تنها در حال نماز، مست بودن حرام است و در غیر حال نماز، اشکالی ندارد، بلکه مست بودن و شرُب خَمر، پیوسته معصیت و گناه کبیره است و در حال نماز، علاوه بر گناه بودن، باعث ابطال نماز نیز میگردد.
خداوند متعال در ادامة آیة شریفة مورد بحث میفرماید: «وَ لا جُنُباً اِلاّ عابِری سَبيلٍ حَتّى تَغْتَسِلُوا وَ اِنْ كُنْتُمْ مَرْضی اَوْ عَلى سَفَرٍ» و نه در حال جنابت، مگر این که مسافر باشید و به دلیل پیدا نشدن آب، نتوانید غسل کنید و یا این که مریض باشید و آب برای بدنتان مضرّ باشد «اَوْ جاءَ اَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ». ملاحظه میشود که ادب قرآنی و عفّتِ کلام پروردگار متعال چقدر شگفت انگیز است. غائط به معنای گودی است و کنایه از قضای حاجت میباشد. همچنین در صورتی که مسّ کرده باشید زنان را «اَوْ لمَستُمُ النِّساءَ» که کنایه از رابطة زناشوئی دارد که در این صورت نیز قبل از غسل، نباید نماز خواند.
1- و استعانت جوييد به صبر و نماز (مبارکة بقره/45).
2- هدايتی است برای پرهيزکاران (مبارکة بقره/2).
3- پس بالا نمیرود برای او مگر آنچه که روی آورده بر آن با قلبش (الکافی، ج3، ص363).
4- جهاد با نفس، ج1، ص66