نقش حیـاتی و اثرات عالیه و سازندة نمـاز، زمانی عـاید نمازگزار میشود که نماز در زندگی او دارای آن جایگاه رفیعهای باشد که در دین اسلام دارد. وجود مقدّس رسول اکرم (صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ ) فرمودند: «اِنَّ اَحَبَّ الْاَعْمالِ اِلَى اللهِ الصَّلاة»[1] و خداوند، نماز را بزرگترین وسیلة عبادی برای بندگان قرار داده است، بطوری که هیچ عبادتی بمانند نماز نمیتواند انسان را به پروردگار نزدیک سازد «اَلصَّلاةُ قُرْبانُ كُلِّ تَقِیٍّ»[2]. محبّ حقیقی از سخن گفتن با محبوب خود احساس لذت میکند و از خلوت و راز و نیاز با او مسرور و مجذوب میگردد و محو جمال او میشود. به این علّت وجود مقدّس حضرت پیامبراکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ ) علاوه بر اینکه میفرمایند: «خداوند روشنی چشم مرا در نماز قرار داده است»[3]، میفرمایند: «گرسنه از طعام سیر میشود و تشنه از آب سیراب میگردد، ولی من از نماز سیر نمیشوم»[4].
خداوند متعال در سورة مبارکة مؤمنون در توصیف مؤمنان حقیقی میفرماید: «قَدْ اََفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ﴿1﴾ اَلَّذينَ هُمْ فی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ﴿2﴾... وَ الَّذينَ هُمْ عَلى صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ﴿9﴾»[5] یعنی اولین و آخرین صفت مؤمنان را نماز ذکر فرموده است و در مورد دیگری هم میفرماید: «اَلَّذينَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُونَ»[6].
پس اگر خداوند متعال در توصیف مؤمنان حقیقی فرمود: «فی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ»، یعنی آنـان در نمازهـایشان خشوع و خضوع دارنـد و اگر میفرماید: «عَلى صَلَواتِهِمْ يُحافِظُونَ» بدین معناست که آنان نماز را عزیز و محترم میشمارند و از آن چون درّ گرانبها، نیکو محافظت مینمایند و به آن ارزش و احترام بسیـاری قائل میشوند. چون مؤمنـان حقیقی میدانند که احترام به نماز، احترام به خداوند است و احترام به خداوند موجب احترام خداوند به مؤمنین میباشد. و نیز اگر فرمود: «عَلى صَلاتِهِمْ دائِمُونَ» یعنی ایشان بر نمازهایشان مداومت دارند. چون ارزش هر عمل خیری در تداوم آن عمل، و ارزش هر انسانی در استقامت اوست «اِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ اَلاّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ اَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتی كُنْتُمْ تُوعَدُونَ»[7]. پس معلوم میشود نمازی به امضاء شارع نماز میرسد و عبد را محبوب مولی میکند، که دارای خصوصیّات مذکور باشد.
بنـابراین افرادی که حق نماز را رعـايت نمیکنند و آن را ضـايع مینمايند، بمانند قضا شدن نماز صبح، نه تنها از اثرات عالیه و سازندة نماز بیبهره و محروم میشوند، بلکه مشمول آیة شریفة «فَوَيْلٌ لِلْمُصَلّينَ﴿4﴾ اَلَّذينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ﴿5﴾»[8] نیز میگردند. لازم به توضیح است: اهمیّت نماز صبح به حدّی است که خدای سبحان در قرآن کریم از آن به عنوان «قرآن فجر» نام برده است «اِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً»[9] و قضا شدن نماز صبح علاوه بر اینکه خود از گناهان کبیره است و موجب سلب توفیق و بُعد مسافت میان بنده و خالـق سبحان میشود، باعث میگردد فرزندانی هم که در چنین خانوادههایی تعلیم مییابند، با این امر خلاف مأنوس گردند و بدین ترتیب، این معصیت کبیره، نسل به نسل ادامه مییابد و علاوه بر حق الله، حق النّاس عظیمی هم بر ذمّة والدین قرار میگیرد.
«مردی تصمیم داشت بـه سفری تجارتی برود، خدمت امـام صادق(عَلَيهِ السَّلام) رسید و درخواست استخارهای كرد، استخاره بد آمد، آن مرد نادیده گرفت و به سفر رفت، اتفاقاً سود فراوانی هم بُرد، پس از مسافرت خدمت امام(عَلَيهِ السَّلام) رسید و عرض كرد: یابن رسول الله! چندی قبل، خدمت شما رسیدم و برایم استخاره كردید و بد آمد، استخارهام برای سفر تجارتی بود، بـه سفر رفتم و سود فراوانی كردم، امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) تبسمی كرده و به او فرمودند: در سفری كه رفتی، یادت هست در فلان منزل خسته بودی، نماز مغرب و عشایت را خواندی، شام خوردی و خوابیدی و زمانی بیدار شدی كه آفتاب طلوع كرده و نماز صبح تو قضا شده بود؟ عرض كرد: آری، حضرت فرمود: اگر خداوند دنیا و آنچه را كه در دنیاست به تو داده بود، جبران آن خسارت (قضا شدن نماز صبح) نمیشد»[10].
در مورد فضیلت نماز اول وقت، امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) میفرمایند: «اِنَّ فَضْلَ الْوَقْتِ الْاَوَّلِ عَلَى الْآخِرِ كَفَضْلِ الْآخِرَةِ عَلَى الدُّنْيَا»[11] فضیلت اقامة نماز در اول وقت به آخر وقت، مانند فضیلت و برتری آخرت بر دنیاست.
پس، چون نماز، محبوبترین عبادت نزد پروردگار است، لذا کسانی که یگانه محبوبشان خداوند است، آن را عزیز داشته و بزرگترین عامل قرب الهی میدانند.
لازم به ذکر است کـه: بهـرة هرکسی از نمـاز، به میزان تقـوای او میباشد. یعنی براساس آیة شریفة «اِنَّما يَتَقَبَّلُ اللهُ مِنَ الْمُتَّقينَ»[12] تقوا و پارسایی، میزان بهرهبرداری نمازگزار را از معارف نماز بالا میبرد و پرهیزگاران در پرتو نماز، تقوا و قرب بالاتری پیدا میکنند، زیرا میزان بهرهمندی از هدایت و دین و قرآن، به میزان تقوا میباشد.
1- همانا محبوبترينِ اعمال نزد خداوند، نماز است (الخصال، ج1، ص185).
2- نماز وسیلة تقرب هر متقی (به خداوند) است (بیان نورانی حضرت امام رضا(عَلَيهِ السَّلام)؛ من لا یحضره الفقیه، ص204).
3- مکارم الاخلاق، ج2، ص456
4- نهج الخطابة، ص411
5- به تحقیق رستگار شدند مؤمنان﴿1﴾ کسانی که در نمازهایشان خشوع کنندگانند﴿2﴾ ... و کسانی که بر نمازهایشان محافظت میکنند﴿9﴾ (مبارکة مؤمنون/1و2و9).
6- کسانی که ایشان بر نمازهایشان مداومت کنندگانند (مبارکة معارج/23).
7- در حقیقت کسانیکه گفتند پروردگار ما خداست، سپس استقامت ورزیدند، نازل میشود بر ایشان فرشتگان، اینکه نترسید و محزون نباشید و بشارت باد بر شما به بهشتی که وعده داده میشدید (مبارکة فصلت/30).
8- پس وای بر نمازگزاران﴿4﴾ کسانی که بر نمازهایشان سهلانگار هستند﴿5﴾ (مبارکة ماعون/4و5).
9- در حقیقت نماز صبح هست مشاهده شده (مبارکة اسراء/78).
10- جهاد با نفس، ج1، ص66
11- الکافی، ج3، ص274
12- این است و جز این نیست که قبول میکند خداوند از اهل تقوا (مبارکة مائده/27).