خدای سبحان در قسمت پایانی آیۀ شریفه می فرماید: «اِنَّ الصَّلاةَ كـانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنينَ كِتـابـاً مَوْقُوتـاً». موقوت به معنـای عبـادتِ واجب شده و وقت دار و زمان دار است که به هیچ صورتی، تخلّف و تعدّی از آن جایز نیست که همان نماز می باشد و بر هر مُکَلَّفی واجب است که نماز را بجا آورد. استاد جوادی آملی در مورد «مَوْقُوتاً» اشاره فرموده اند کـه نمـازهـا وقت معیّن دارند و در اوقـات معیّن اقامه می شوند و می فرمایند: «راز موقوت دربارۀ نماز، تفاوت نماز با دیگر عبادات است». سایر عبادات در صورت بیماری یا برخی شرایط، تعطیل و ساقط می شود، به عنوان نمونه: روزه از شخص مریض و مسافر ساقط است و در فرصت دیگری باید آن را انجام دهد «فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كانَ مَريضاً اَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ اَيّامٍ اُخَر»[1]، اما نماز، وقت دار است و هفده رکعت نمازهای واجب به اوقات شبانه روز تقسیم شده که باید در سر وقت اقامه شود و در هیچ شرایطی از انسان ساقط نمی شود، بلکه بـه نوع سَبُک ترِ آن موکول می گردد. استاد جوادی آملی در بحث «مَوْقُوتاً» اشاره فرموده اند که «نماز صبح و عصر مشهود دو طایفه از فرشتگان هستند». در دو وقت، فرشتگان روز و شب همدیگر را دیدار و ملاقات می نمایند و آن، زمانی است که پُست هایشان را عوض می کنند و فرشتگان روزکار، جای خود را به فرشتگان شب کار و بالعکس می دهند. در این دو وقت، دو گروه از فرشتگان حاضر و شاهد و ناظر هستند، همانطور که در مورد نماز صبح می فرماید: «اَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ اِلى غَسَقِ اللَّيْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ اِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً»[2].
قابل توجه است: وقتی در حال خوف و جنگ و خطر حملۀ دشمنان و درندگان، نماز ساقط نمی شود، همان طور که حضرت اباعبداللهِ الحسین(عَلَيهِ السَّلام) در روز عاشورا و در بحبوحۀ جنگ، نماز را در اول وقت و به جماعت اقامه کردند تا اهمیّت اقامۀ نماز را به مردم برسانند، یا حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) در جنگ صِفین، توجه به آفتاب داشتند که یکی از اصحاب سوال کردند: یا امیرالمؤمنین، الان چه وقت توجه به نماز است؟ فرمودند: مگر ما جز برای نماز می جنگیم؟*، معلوم می شود کـه در سـایر مواقع، نمـاز بـه طریق اولی تعطیل نمی گردد «چون که صد آمد، نود هم پیش ماست»[3]. به عنوان نمونه: فرد بیماری که نمی تواند ایستاده نماز بخواند، باید نشسته یا خوابیده بخواند. برخی افراد به هنگام بیماری و بستری بودن در بیمارستان، به این سبب که بدنشان پاک نیست، نماز نمی خوانند و چنین توجیه می کنند که بعداً قضایش را می خوانم، درحالی که اگر امکان غسل یا تطهیر برای کسی وجود نداشت، وظیفه دارد که در همان حال نماز بخواند، حتی اگر نتوانست تیمّم کند و اجازۀ بردن خاک تیمّم به بیمارستان را ندادند، باید به رختخواب خود تیمّم کند و نمازش را بخواند. به همین ترتیب هنگام مسافرت، در هواپیما یا اتوبوس، در زمان جشن و عروسی، به هنگام عزا و از دست دادنِ عزیز، در ایّام امتحانات و بطور کلّی در هیچ زمان و در هيچ شرایطی، نماز، تعطیل و ساقط نمی گردد. احترام به نمـاز، احترام بـه خداونـد و حضرت رسول الله(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) و آل طاهرینشان است. احترام انسان در پیشگاه الهی بستگی دارد به احترامی که او به خداوند قائل است و قضا شدن هر نمازی، نشانِ بی احترامیِ بنده به خداوند است. هر نماز صبحی که قضا می شود، فاصله ای میان انسان و خداوند ایجاد می شود که به سادگی قابل جبران نیست. همانطور که هیچ عبادتی مانند نماز انسان را به خداوند نزدیک نمی سازد «اَلصَّلاةُ قُرْبانُ كُلِّ تَقِیٍّ»[4]، همـانگونه هیچ معصیتی مانند ترک نماز، انسان را از خداوند دور نمی کند. «مردی تصمیم داشت به سفری تجارتی برود، خدمت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) رسید و درخواست استخارهای كرد، استخاره بد آمد، آن مرد نادیده گرفت و به سفر رفت، اتفاقاً سود فراوانی هم بُرد، پس از مسافرت خدمت امام(عَلَيهِ السَّلام) رسید و عرض كرد: یابن رسول الله! چندی قبل، خدمت شما رسیدم و برایم استخاره كردید و بد آمد، استخارهام برای سفر تجارتی بود، به سفر رفتم و سود فراوانی كردم، امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) تبسّمی كرده و به او فرمودند: در سفری كه رفتی، یادت هست در فلان منزل خسته بودی، نماز مغرب و عشایت را خواندی، شام خوردی و خوابیدی و زمانی بیدار شدی كه آفتاب طلوع كرده و نماز صبح تو قضا شده بود؟ عرض كرد: آری، حضرت فرمودند: اگر خداوند دنیا و آنچه را كه در دنیاست به تو داده بود، جبران آن خسارت (قضا شدن نماز صبح) نمیشد»[5]. حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) آنچنان به نماز احترام قائل بودند که فرمودند: «قُرَّةُ عَيْنی فِی الصَّلاة»[6] نور چشم من در نماز است، همچنين از يکی از همسران آن بزرگوار ذکر شده که: «پیـامبر(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) بـا مـا سخن می گفت و ما با آن جناب حرف می زدیم، ولی به محض رسیدن وقت نماز، گویی اصلا ما را نمی شناسد و ما هم او را نمی شناسیم»[7]. «حضرت علی(عَلَيهِ السَّلام) نيز هنگـامی کـه وقت نمـاز می شد، بـه خود می پیچیدند و می لرزیدند، به ايشان می گفتند: ای امیرالمؤمنین! شما را چه شده است؟ می فرمودند: وقت ادای امانتی رسیده است که خداوند آن را بر آسمانها و زمین و کوه ها عرضه کرد، و آنها از تحمّل آن اِبا کردند و از آن بیمناک شدند»[8]. وقتی حضرات اهل بیت(عَلَيهِم السَّلام) این چنین جایگاه رفیعه ای برای نماز قائل بودند، پُرواضح است که احترام ما انسان ها نيز در پیشگاه آن بزرگواران به میزان احترامی است که به نماز قائل هستیم و به این سبب اولیای الهی، نه تنها هرگز در نمازهایشان سهل انگار نبودند، بلکه بهترین وقتشان را برای نماز اختصاص می دادند. بهترین وقت اقامۀ نماز، اول وقت آن است. انسان برای هر کسی که حرمت و احترام بیشتری قائل باشد، اموری را که مربوط به اوست، در اوّلین فرصت انجام می دهد. حال وقتی معلّم یا متعلّم مطلبی را می نویسد، یا خیاط در حال خیاطی است و مقدار کمی از کارش باقی مانده و وقت نماز فرا می رسد، آن لحظه برای او زمان آزمایش است که آیا نماز برای او محترم است یا اتمام کارش برای او اهمیّت دارد «فَيَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُون»[9].
البته لازم به یادآوری است: گرچه نماز اول وقت اهمیّت بسیاری دارد و حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «اِمْتَحِنُوا شِيعَتَنا عِنْدَ مَواقيتِ الصَّلَواتِ كَيْفَ مُحافَظَتُهُمْ عَلَيْها»[10] شیعیان ما را در اوقات نماز آزمایش کنید که چگونه بر آن محافظت می کنند، لکن به هنگام سفر با خانواده که اختیار به دست خودمان نیست یا در زمان هایی که همسر و فرزندان منتظر غذا هستند و اقامۀ نماز در اول وقت باعث ناراحتی ایشان می گردد، در این صورت گرچه باز وظیفه است که با محبت و احترام، اهمیّتِ نماز اول وقت یادآوری شود، لکن با توجه به قداست خانواده، مبادا اين يادآوری ها، منجر به کدورت و اختلاف گردد و در صورت عدم رضایت افراد خانواده، شایسته است که ابتدا به آنان رسیدگی شود و بعد از آن، نماز اقامه گردد.
[1]- پس کسی که شاهد باشد از شما آن ماه را، پس بايد روزه بگيرد آن را، و کسی که باشد بيمار، يا بر سفری، پس (بر اوست) روزهايی شمرده شده از ايّام ديگر (مبارکه بقره/185).
[2]- برپا دار نماز را از زوال آفتاب تا تاريکی شب، و (همچنين) نماز صبح را، همانا نماز صبح مشهود (فرشتگان شب و روز) است (مبارکه اِسراء/78).
*روزی در جنگ صفّین حضرت علی(عَلَيهِ السَّلام) درحالی که مشغول جنگ بود، مرتب به خورشید نگاه می کرد، ابن عباس عرض کرد: یا امیرالمومنین! این چه کاری است که انجام می دهید؟ (و مرتب به خورشید نگاه می کنید). حضرت فرمودند: نگاه می کنم بخاطر رسیدن زوال تا نمازم را در اول وقت بخوانم، ابن عباس عرض کرد: آیا حالا وقت نماز است؟ ما مشغول قتال هستیم، حضرت فرمودند: مگر ما برای چه چیزی می جنگیم؟ بدرستی که ما جنگ می کنیم بخاطر نماز، ابن عباس گفت: قطعا نماز شب علی(عَلَيهِ السَّلام) حتی در «لیلة الهریر» هم ترک نشده است (بحارالانوار، ج83، ص23).
[3]- مولوی(عَلَيهِ الرَّحمَة)
[4]- نماز، وسيلۀ تقرّب هر متّقی است (بيان نورانی امام علی(عَلَيهِ السَّلام)؛ نهج البلاغه، حکمت136).
[5]- جهاد با نفس، ج1، ص66
[6]- بحارالانوار، ج73، ص141
[7]- ثواب نماز جماعت، ص38
[8]- محجة البیضاء، ج1، ص378
[9]- پس نظر می کند که چگونه عمل می کنيد (مبارکه اعراف/129).
[10]- بحارالانوار، ج65، ص149