قبل از توضیح و تفسیر آیۀ شریفۀ مورد بحث که آخرین آیه از آیات مربوط به جهاد است، توضيحی در ادامۀ مطالب مربوط به آیات شریفۀ سابق که مربوط به نماز بود، استفاده می شود.
هر آنچه را که خدای تعالی در قرآن کریم به آن توصیه و سفارش بالاتری فرموده، معلوم می شود که از مهم ترین احتیاجات بشری است که بالاترینِ آنها توصیۀ خدای سبحان در مورد نماز است. توصیه و سفارش اکید خداوند متعال در مورد نماز بیانگر این حقیقت است که نماز، مهم ترین احتیاج و نیاز بشری در دنیا و آخرت است، چراکه انسان نیاز شدید به برقراری ارتباط با خالق هستی دارد.
«قطره دریاست اگر با دریاست ور نه او قطره و دریا، دریاست»
انسان بدون ارتباط با خالق هستی نمی تواند به حیات معنوی خود ادامه دهد و به آرامش برسد «اَلا بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»[1]. مهمترین وسیلۀ ارتباط با خالق و ذکر و یاد خداوند، نماز است، همانطور که در سورۀ مبارکۀ عنکبوت می فرماید: «وَ لَذِكْرُ اللهِ اَكْبَر»[2] که منظور از ذکر، نماز می باشد و به این سبب خدای سبحان این همه در مورد نماز اصرار دارد، بطوری که حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) می فرمایند: «اِنَّ اَوَّلَ ما فَرَضَ اللهُ تَعالَى الصَّلاةُ وَ آخِرَ ما يَبْقى عِنْدَ الْمَوْتِ الصَّلاةُ وَ اَوَّلَ ما يُحاسَبُ بِهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ الصَّلاة»[3] همانا اولين چيزى كه واجب كرده است خداى تعالى (بر بندگان خود) نماز است و آخرين چيزى كه باقيست تا هنگام مرگ، نماز می باشد و اولين چيزى كه حساب كرده مىشود (انسان) به وسيلۀ آن در روز قيامت، نماز است. حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) نيز فرمودند: «اَحَبُّ الْاَعْمالِ اِلَى اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ الصَّلاةُ وَ هِیَ آخِرُ وَصايَا الْاَنْبِياء(عَلَيهِم السَّلام)»[4] محبوبترين اعمال نزد خداوند عزّ و جلّ نماز است و آن، آخرين سفارش حضرات انبياء(عَلَيهِم السَّلام) بوده است. حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) در مورد لحظات پايانی عمر مبارک وجود مقدّس حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) فرمودند: «در آن هنگام، حضرت رسول اكرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) را به سينه چسبانيده بودم و آن حضرت هم سر مباركش را روى شانۀ من قرار داده بود و آخرين سخنش اين بود: نماز، نماز!»[5]. از آخرین سفارش های حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) نیز نماز بوده است، همانطور که فرمودند: «اللهَ اللهَ فِی الْاَيْتامِ... اللهَ اللهَ فی جيرانِكُمْ ... اللهَ اللهَ فِی الْقُرْآنِ ... اللهَ اللهَ فِی الصَّلاةِ فَاِنَّهـا عَمُودُ دينِكُمْ»[6]. خدا را خدا را در مورد يتيمان... خدا را خدا را در مورد همسايه هايتان... خدا را خدا را در مورد قرآن... خدا را خدا را در مورد نماز، پس همانا آن ستون دين شماست.
آنچه که زیربنای زندگی معنوی انسان را تشکیل می دهد و ساختمان بندگی انسان را تکمیل می کند، نماز است و مهم ترین آسیـب زننده و ویران کنندۀ ساختمـان بندگی، سستی و ضعف و سهل انگاری و بی اعتنایی به نماز می باشد و به همین علت این همه به نماز توصیه شده است. با توجه به اینکه نماز نقش عظیمی در زندگی معنوی انسان دارد، لذا احترام به نماز، احترام به خداوند می باشد. مهم ترین عبادتی که خداوند متعال به آن احترام خاصی قائل است، نماز می باشد، ولذا ارزش و اعتبار انسان بستگی دارد به اینکه چقدر به نماز ارزش قائل است. اگر به ما آموختند که از خداوند متعال درخواست کنیم: «اَللّهُمَّ اِنّی اَسْاَلُكَ مُوجِباتِ رَحْمَتِك»[7]، مهم ترین عملی که موجب نزول رحمت الهی می شود، نماز است «اِنَّ رَحْمَتَ اللهِ قَريبٌ مِنَ الْمُحْسِنينَ»[8] و بالاترین احسان و نیکی نماز می باشد، ولذا ذیلاً فهرست وار مطالبی در اهمیّت نماز از محضر حضرات اهل بیت عصمت و طهارت(عَلَيهِمالسَّلام) استفاده می شود:
1- آنچه که باعث می شود رحمت الهی بر انسان فرود آيد، نماز است. حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) می فرمايند: «اَلصَّلاةُ تَسْتَنْزِلُ (تُنْزِلُ) الرَّحْمَة»[9].
2- نماز، محبوب ترینِ اعمال در پیشگاه الهی است. حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) فرمودند: «اِنَّ اَحَبَّ الْاَعْمالِ اِلَى اللهِ الصَّلاة»[10].
3- سلاح مؤمن در پیشگاه حقّ، نماز است. حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) می فرمايند: «اَلصَّلاةِ... سِلاحٌ عَلَى الْكَافِر»[11].
4- آنچه که در لحظۀ مرگ، شیطان را از انسان دور می کند و موجب می شود شیطان ايمان انسان را به یغما نبرد، نماز است. حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) میفرمایند: «اِنَّ مَلَكَ المَوتِ يَدْفَعُ الشَّيْطانَ عَن ِالمُحافِظِ عَلَی الصَّلاةِ وَ يُلَقِّنُهُ شَهادَةَ اَنْ لا اِلهَ اِلاَّ اللهُ وَ اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللهِ فی تِلْكَ الحالَةِ العَظيمَةِ»[12] در حقیـقت فرشتـۀ مرگ، دفع میکند شیطان را از محافظت کنندۀ نماز و تلقین میکند به او شهادتين را در این حالت عظیم (احتضار)، اینکه نیست معبودی سزاوار پرستش مگر ذات اقدس اله و اینکه حضرت محمّد(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) فرستادۀ خداوند است.
5- آنچه که نوری در پیشگاه خداوند می شود، نماز است. حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) می فرمايند: «اَلصَّلاةُ نُورُ الْمُؤمِنِ وَ الصَّلاةُ نُورٌ مِنَ الله»[13] نماز نور مؤمن، و نماز، نوری از جانب خداوند است.
6- محافظ انسان در دنیا از حملات شیطان، نماز است. حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) میفرمایند: «اَلصَّلاةُ حِصْنُ الرَّحْمنِ وَ مَدْحَرَةُ الشَّيْطان»[14] نماز، قلعه و پناهگاه و دژ خدای رحمن و سبب فراری دادن شیطان است.
7- نماز موجب نجات و رهایی از آتش می باشد. حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) می فرمايند: «اَلصَّلاةِ... سِتْراً بَيْنَهُ وَ بَيْنَ النّار»[15] نماز... حجابی بين او (انسان) و بين آتش است.
8- زاد و توشۀ انسان، نماز است. حضرت پيـامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) می فرمايند: «اَلصَّلاةِ... زادٌ لِلْمُؤْمِنِ مِنَ الدُّنْيـا اِلَى الْـآخِرَةِ»[16] نماز... توشه ای برای مؤمن از دنيا به سوی آخرت است.
9- شفاعت کنندۀ انسان، نماز است ولذا معلوم می شود که نماز، روح و جان دارد. حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) می فرمايند: «اَلصَّلاةِ... شَفيعٌ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ مَلَكِ الْمَوْتِ»[17] نماز... شفيع بين او (انسان) و بين ملک الموت است.
10- اولین وسیلۀ عبور از صراط مستقیم، نماز است. حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) می فرمايند: «اَلصَّلاةِ... جَوازاً عَلَى الصِّراط»[18] نماز... مجوّزی بر (گذشتن از) صراط است.
11- کلیـد بهشـت، نمـاز است. حضـرت پيـامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) می فرمايند: «اَلصَّلاةِ... مِفْتاحاً لِلْجَنَّة»[19] نماز... کليدی برای بهشت است.
12- پـرچـم اسلام، نمـاز است. حضرت پيـامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) می فرمايند: «عَلَمُ الْاِسْلامِ الصَّلاة»[20].
13- نـشـان ایمـان نمـاز است. حضرت پيـامبر اکرم(صَلَّی اللهُ علیه وَآلِهِ) می فرمايند: «عَلَمُ الْايمانِ الصَّلاة»[21].
14- نجات بخش ترین عمل در پیشگاه الهی، نماز است. حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) می فرمايند: «کسی که بر نمازهای پنج گانه محافظت و مراقبت نمايد، اين نمازها برای او در قيامت نور و وسيلۀ نجات خواهد بود»[22].
با توجه به اهمیّت و فضیلت نماز در پیشگاه الهی، معلوم می شود که لازمۀ بهره مندی از این همه فیوضات و برکات این است که انسان، جایگاه والایی به نماز قائل باشد و از مهم ترین مصادیق احترام به نماز، اقامۀ آن در اول وقت است. حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «هر كس نمازهاى واجب را در اول وقت بخواند و درست اداء كند، فرشته ای آن را پاك و درخشان به آسمان رساند و آن نماز فرياد زند: خداوند تو را حفظ کند، چنانچه مرا حفظ کردی و تو را به خدا سپارم چنانچه مرا سپردى به فرشتهاى كريم، و هر كس بدون عذر، نماز را به تأخير اندازد و درست اداء نكند، فرشته ای آن را سياه و تاريك بالا برد و آن نماز فرياد كشد: خداوند ضايعت كند چنانچه ضايعم كردى و رعايتت نكند چنانچه رعايتم نكردى»[23]، و در موردی نیز فرمودند: «اِمْتَحِنُوا شيعَتَنا عِنْدَ مَواقيتِ الصَّلاةِ كَيْفَ مُحافَظَتُهُمْ عَلَيْها»[24] شيعيان ما را در وقت های نماز امتحان کنيد که چگونه محافظت می کنند بر آن.
نماز در اول وقت، دو اثر کلیدی دارد:
اوّل اینکه: کسی که در اوّل وقت نماز بخواند، به امام زمانش اقتداء کرده است؛ البته مطلب مذکور به این معنا نیست که در همان لحظه حضرت امام زمان(عجِّل اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشَّريف) هم مشغول اقامۀ نماز هستند، چراکه ممکن است افق ها و ناحیه ها تفاوت داشته باشد، امّا بر این اساس که آن حضرت، نماز را در اول وقت اقامه می کنند، لذا کسی که در اول وقت نماز می خواند، مقتدایش حضرت امام زمان(عجِّل اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشَّريف) است.
دوّم اینکه: تفاوت نماز در اوّل وقت با نماز در آخر وقت، مانند تفاوت دنیا و آخرت است. حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «اِنَّ فَضْلَ الْوَقْتِ الْاَوَّلِ عَلَى الْآخِرِ كَفَضْلِ الْآخِرَةِ عَلَى الدُّنْيا»[25]. درست است که وقت نماز توسعه دارد و تا زمان بُطلان نماز وقت داده شده، لکن تفاوت از زمين تا آسمان است!
حال با توجه به احترامی که خدای سبحان به نماز قائل است، به قول استاد جوادی آملی، شیطان نيز نیروهای خود را در نماز بسیج می کند، و مهم ترین زمان تاخت و تاز شیطان، در نماز صبح است که متأسّفانه گاهی شیرینی خواب، مانع اقامۀ نماز صبح در اول وقت یا قبل از طلوع آفتاب می شود.
[1]- آگاه باشيد با ياد خداوند اطمينان می يابد قلب ها (مبارکه رعد/28).
[2]- و البتّه ياد خداوند بزرگتر است (مبارکه عنکبوت/45).
[3]- جامع الاخبار، ص73
[4]- الکافی، ج3، ص264
[5]- اسندته الى صدرى فوضع راسه على منكبى فقال: الصلاة الصلاة (فضائل الخمسه من الصحاح السته، ج3، ص38).
[6]- نهج البلاغه، فرازی از نامه47
[7]- خداوندا از تو درخواست می کنم موجبات رحمت تو را (مفاتيح الجنان، فرازی از تعقيبات نماز ظهر).
[8]- همانا رحمت خداوند نزديک است به نيکوکاران (مبارکه اعراف/56).
[9]- نماز، فرود می آورد رحمت الهی را (تصنيف غررالحکم و دررالکلم، ص175).
[10]- همانا محبوب ترينِ اعمال به سوی خداوند نماز است (الخصال، ج1، ص185).
[11]- نماز... سلاح (مؤمن) علیه کافر است (الخصال، ج2، ص522).
[12]- وسائل الشیعه، ج4، ص29
[13]- الحكم الزاهرة با ترجمه انصارى، ص279
[14]- تصنيف غررالحکم و دررالکلم، ص175
[15]- الخصال، ج2، ص522
[16]- الخصال، ج2، ص522
[17]- الخصال، ج2، ص522
[18]- الخصال، ج2، ص522
[19]- الخصال، ج2، ص522
[20]- پرچم اسلام نماز است (کنزالعمال، ج۷، ص۲۷۹، حدیث ۱۸۸۷).
[21]- پرچم (نشانة) ايمان نماز است (جامع الاخبار، ص73).
[22]- کنزالعمال، ج7، حديث18862
[23]- مَنْ صَلَّى الصَّلَوَاتِ الْمَفْرُوضَاتِ فِي أَوَّلِ وَقْتِهَا فَأَقَامَ حُدُودَهَا رَفَعَهَا الْمَلَكُ إِلَى السَّمَاءِ بَيْضَاءَ نَقِيَّةً وَ هِيَ تَهْتِفُ بِهِ حَفِظَكَ اللَّهُ كَمَا حَفِظْتَنِي وَ اسْتَوْدَعَكَ اللَّهُ كَمَا اسْتَوْدَعْتَنِي مَلَكاً كَرِيماً وَ مَنْ صَلَّاهَا بَعْدَ وَقْتِهَا مِنْ غَيْرِ عِلَّةٍ فَلَمْ يُقِمْ حُدُودَهَا رَفَعَهَا الْمَلَكُ سَوْدَاءَ مُظْلِمَةً وَ هِيَ تَهْتِفُ بِهِ ضَيَّعْتَنِي ضَيَّعَكَ اللَّهُ كَمَا ضَيَّعْتَنِي وَ لَا رَعَاكَ اللَّهُ كَمَا لَمْ تَرْعَنِي (امالی صدوق، ص256).
[24]- بحارالانوار، ج71، ص391
[25]- همانا برتری نماز اوّل وقت بر آخر وقت مانند برتری آخرت بر دنياست (الکافی، ج3، ص274).