در جلسۀ سابق در تفسیر آیۀ شریفۀ مورد بحث، به آیات دیگری از قرآن کریم استشهاد شد که هر کدام به بخشی اشاره میفرماید و وظایف انسان را می نمایاند و به انسان دید وسیع میدهد تا با اختیار خود، هر کدام از دنیا و آخرت را که بخواهد، انتخاب کند که این بخشها عبارتند از:
بخش اول: آیۀ شریفۀ مورد بحث بیانگر این مطلب است: کسی که نگاه دنیوی دارد و فقط بهره مندیهای دنیوی را میطلبد. امّا وقتی خیر و سعادت دنیا و آخرت در پیشگاه الهی است، پس چرا فقط دنیا را طلب میکنید و سقف خواسته هایتان این همه کوتاه است؟ چرا سود پایدار را رها کرده و اجر چند روزۀ دنیوی را طلب میکنید؟
بخش دوم: خداوند متعال در مبارکۀ بقره فرمود: «مَنْ يَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْيا وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاق»[1] کسانیکه گفتند خدایا به من دنیا را بده، دیگر برای ایشان اجر و پاداشی در آخرت نیست و بهره ای در آخرت ندارند. خداوند متعال، حق و باطل و هدایت و ظلالت و خیر و شر را می نمایاند تا در دنیا حجّت برای بندگانش تمام شود.
بخش سوم: خدای سبحان در سورۀ مبارکۀ شوری میفرماید: «مَنْ كانَ يُريدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فی حَرْثِه»[2] کسی که آخرت را طلب کند، بر آن می افزاییم، همانطور که در مورد دیگری میفرماید: «لَهُمْ ما يَشاؤُنَ فيها وَ لَدَيْنا مَزيدٌ»[3].
در تأیید این مطلب که صاحبان نگاه اُخروی با درخواست نعمتهای اُخروی، به بهره مندیهای دنیوی هم میرسند، آیۀ شریفۀ صد و چهل و هشت در سورۀ مبارکۀ آل عمران است که میفرماید: «فَآتاهُمُ اللهُ ثَوابَ الدُّنْيا وَ حُسْنَ ثَوابِ الْآخِرَة»[4] خداوند به صاحبان نگاه عقلانی، هم در دنیا پاداش میدهد و هم ثواب بهتر و بالاترِ قیامت از آنِ ایشان است. امّا کسی که دنیا را طلب نمود، قسمتی از دنیا را به او میدهند و برای او در آخرت بهره ای نیست «وَ مَنْ كانَ يُريدُ حَرْثَ الدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ نَصيب»[5].
بخش چهارم: خداوند متعال در مبارکۀ اِسراء میفرماید: «مَنْ كانَ يُريدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فيها ما نَشاءُ لِمَنْ نُريدُ»[6] کسی که به جای آخرت ماندگار، دنیای شتابنده و سریع الزّوال و ناپایدار را طلب کند، برای او میدهیم، ولی آنچه را که میخواهیم، یعنی نه اینکه به تمام نعمتهای دنیوی دست پیدا کند. دنیا محل تجارت است و کسی که سقف خواسته هایش این همه کوتاه باشد، بخشی را به او میدهیم. چنین کسی نه تنها در آخرت بهره ای ندارد، بلکه در دنیا هم به تمام خواسته هایش نمیرسد و قسمتی را در اختیارش قرار میدهیم.
بخش پنجم: خداوند متعال خواستِ انسان را جهت میدهد و خواسته های اهل معرفت و مؤمنین واقعی را تأیید میفرماید که حسنۀ دنیا و آخرت را درخواست مینمایند «وَ مِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْيا حَسَنَةً وَ فِی الْـآخِرَةِ حَسَنَةً»[7] و درواقع این بخش را امضاء میفرماید. آری، اهل معرفت و انسانهای والا، با نگاه عقلانی خود، از خداوند متعال حسنۀ دنیا و آخرت را طلب میکنند. منظور از حسنۀ آخرت، سعادت جاویدان و بهشت برین و فردوس اعلاست که درواقع عالیترین تجلّی رحمت و رضایت پروردگار از بندگان مطیع و منقادش میباشد. امّا منظور از حسنۀ دنیا، توفیق ایمان و عمل صالح، توفیق توبه و کسب رضایت الهی و... می باشد. آری، اینکه انسان لحظه لحظه های عمرش را در راه کسب رضایت پروردگار صرف کند، حسنه است. اینکه نگاه معرفتی و دید آخرتی داشته باشد و سقف خواسته هایش بی منتها باشد و رضایت پروردگار و محبوبانش را طلب کند و توفیق اعمالی را که زمینۀ سعادت اُخروی را فراهم می آورد، حسنه است. اهل معرفت، آن اعمالی را از خداوند درخواست میکنند که زمینۀ سعادت اُخروی و بستر رضایت الهی را فراهم آورد و خداوند این را امضاء میفرماید و چنین نگاهی، نگاه عقلانی است.
بخش ششم: خداوند سبحان در آیۀ شریفۀ صد و چهل و پنجم مبارکۀ آل عمران میفرماید: «وَ مَنْ يُرِدْ ثَوابَ الدُّنْيا نُؤْتِهِ مِنْها وَ مَنْ يُرِدْ ثَوابَ الْآخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْها وَ سَنَجْزِی الشّاكِرينَ»[8] کسی که پاداش دنیوی بخواهد، قسمتی از آن را میدهیم و کسی که پاداش اُخروی بخواهد، قسمتی از آن را میدهیم و به زودی پاداش می دهیم شاکران را. حال چرا خدای سبحان در مورد پاداش اُخروی هم میفرماید که قسمتی از آن را میدهیم؟ پاسخ این است که انسان به میزان کاری که برای آخرت انجام میدهد و استحقاق و شایستگی که در وجود خود فراهم می آورد، از اجر و پاداش اُخروی بهره میبرد، گرچه برخی از پاداشهای اُخروی فضل و احسان الهی است و فزون بر استحقاق انسان میباشد.
بخش هفتم: خداوند متعال میفرماید: «وَ مَنْ اَرادَ الْآخِرَةَ وَ سَعى لَهـا سَعْيَهـا وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَاُولئِكَ كـانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُوراً»[9]. دنیا محل کشت و مزرعه است «اَلدُّنْيا مَزْرَعَةُ الْآخِرَة»[10] و هر انسانی در دنیا در حال تلاش است «وَ اَنْ لَيْسَ لِلْاِنْسانِ اِلاّ ما سَعى»[11]، امّا اهل دنیا برای به دست آوردن نعمتهای ناپایدار دنیا تلاش میکنند، و اهل آخرت برای سرای باقی تلاش مینمایند «اِنَّ سَعْيَكُمْ لَشَتّى»[12]. اهل دنیا و دنیاطلبان برای کسب مال و ثروت و شهرت بیشتر شبانه روز تلاش میکنند، چراکه مال دنیا بمانند آب شور است، ولی همین که دنیا به پایان رسد، در آخرت بهره ای ندارند «وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاق»[13]. چنین کسانی تمام تلاشهایشان برای دنیا بوده و برای آخرت کاری نکرده و زراعتی ننموده اند. دنیا محل زراعت است، دنیا محل تجارت است، ولی چنین کسانی نه زراعتِ رابحه و نه تجارت رابحه نموده اند که در آنجا بهره مند شوند. آری، انسان خواه، ناخواه در دنیا زراعت میکند و زارع است، خواه و ناخواه در دنیا تجارت میکند و تاجر است و نمیتواند بگوید که من نمیخواهم تاجر یا زارع باشم. حضرت امام حسن عسکری(عَلَيهِ السَّلام) میفرمـایند: «لِكُلِّ زارِعٍ ما زَرَع»[14] برای هر زارعی است آنچه که کشت نموده است. برای کسی که دنیا را کاشته، دنیا را به او میدهند و برای کسی که آخرت را خواسته، علاوه بر آخرت، دنیـا را هم به او میدهند. کسی که تنها برای دنیـا تلاش میکند و فعـالیت می نمـاید، عمل کنندۀ رنج برنده است «عامِلَةٌ نّاصِبَةٌ»[15] و وقتی دنیا به پایان رسید، متوجه میشود که تمام نیروها و تلاشها را در جهت کسب دنیای شتابنده صرف کرده و برای آخرت، کاری نکرده است و با دست خالی وارد جهان آخرت میشود. خدای سبحان در سورۀ مبارکۀ حضرت محمّد(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و در سورۀ مبارکۀ انفال در مورد چنین کسانی میفرماید: «اِذا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ اَدْبارَهُمْ»[16] دو گروه از فرشتگان، آنـان را که با دست خالی دنیا را ترک میکنند و با دست خالی وارد جهان آخرت میگردند، میزنند. فرشتگانِ مُوَکَّلِ دنیا، آنها را از پشت میزنند که بیرون شوید و فرشتگان آخرت هم از صورتهایشان می زنند که چرا دست خالی آمدید؟ فرش و ظرف و سایر امکانات جهان آخرت را اعمال صالح انسان در دنیـا فراهم می آورد. به قول استاد جوادی آملی، حریر و ابریشم آخرت را کرم ابریشم نمی بافد، بلکه عمل صالح فراهم می آورد. از اینرو دنیاطلبان که هر تلاشی کرده اند، برای چندروزۀ دنیـوی بـوده و برای آخرت، هیچ زحمتی نکشیده اند و تلاش ننموده اند، توبه ای نکرده و عمل صالحی انجام نداده اند، و در روز قیامت دست خالی هستند. اما مؤمنان حقیقی که خواسته و طلبشان الهی و در جهت اهداف اُخروی بوده و به میزان و تناسب آن تلاش و کوشش نموده اند، و به عبارتی دیگر، کسانی که هم خداشناس باشند و هم وسایل و ابزار ایمان (اعمال صالحات) را داشته باشند و دارای ایمان و اعمال صالحات باشند، تلاش و کوششان مورد تشکّر حق تعالی قرار میگیرد و به حیات طیّبه زنده میشوند «وَ مَنْ اَرادَ الْآخِرَةَ وَ سَعى لَهـا سَعْيَهـا وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَاُولئِكَ كـانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُوراً»[17].
پس، حال که برخورداریهای دنیا و آخرت، هر دو مستلزم تلاش است، چرا انسان سرمایه های وجودی خود را در مسیر عالی، یعنی تحصیل سعادت ماندگار و رضایت الهی بکار نگیرد؟ کسی که برای سعادت اُخروی تلاش کند، هرگز ضرر نمیکند. حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند: «چون شب معراج به آسمانها پرواز كردم، وارد بهشت شدم، سپس زمين هموارى را ديدم كه در آن زمين فرشتگان بقعه اى می ساختند، يك خشت از طلا و يكى از نقره، پرسيدم چرا گاهى مشغول كار هستيد و گاهى هم بيكار؟ گفتند منتظر مصالح هستيم. پرسيدم از كجا مصالح ساختمانى براى شما مى آيد؟ گفتند: مصالح ساختمانى ما گفتن مؤمن است «سُبحانَ الله وَ الحَمدُ لِلَّه وَ لا اِلهَ اِلَّا الله وَ الله اَكبَر»، هرگاه اين ذكر را بگويد، ما مشغول ساختن بقعه می شويم و هرگاه از اين ذكر خاموش شود، ما هم بيكار مى ايستيم»[18].
[1]- کسانی که می گويند: پروردگار ما عطا کن به ما در دنيا، ولی در آخرت بهره ای ندارند (مبارکه بقره/200).
[2]- کسی که اراده کند کِشت آخرت را، می افزاییم برای او در زراعتش (مبارکة شوری/20).
[3]- برای آنهاست آنچه بخواهند در آن و نزد ماست فزونی (مبارکة ق/35).
[4]- پس داد ایشان را خداوند پاداش در دنیا و خوبیِ پاداش آخرت را (مبارکة آل عمران/148).
[5]- و کسی که بخواهد کشت دنیا را، میدهیم او را از آن و نباشد برای او در آخرت هیچ بهره ای (مبارکة شوری/20).
[6]- کسی که بخواهد دنیای زودگذر را، عجله می کنیم برای او در آن، آنچه می خواهیم از برای کسی که می خواهیم (مبارکه اِسراء/18).
[7]- و از ايشان کسانی هستند که می گويند: پروردگار ما عطا کن به ما در دنيا نيکی و در آخرت حسنه (مبارکه بقره/201).
[8]- و کسی که اراده کند پاداش دنيا را، می دهيم به او از آن، و کسی که اراده کند پاداش آخرت را، می دهيم به او از آن، و به زودی پاداش خواهيم داد شاکران را (مبارکه آل عمران/145).
[9]- و کسی که بخواهد آخرت را و کوشش کند برای آن کوشش خود را، درحـالی که او مؤمن باشد، پس آن گروه باشد سعیشان مقبول و مورد سپاس (مبارکة اِسراء/19).
[10]- دنيا مزرعۀ آخرت است (بيان نورانی حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه)؛ مجموعة ورام(تنبيه الخواطر)، ج1، ص183).
[11]- و اينکه نیست برای انسان جز آنچه بکوشد (مبارکة نجم/39).
[12]- همانا سعی و تلاش شما البتّه مختلف است (مبارکة لیل/4).
[13]- و نيست برای او در آخرت بهره ای (مبارکه بقره/200).
[14]- بحارالانوار، ج75، ص373
[15]- مبارکه غاشيه/3
[16]- زمانی که دريافت می کنند ايشان را فرشتگان، می زنند بر صورت هایشان و پشت هایشان (مبارکة حضرت محمد(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه)/27).
[17]- و کسی که بخواهد آخرت را و کوشش کند برای آن کوشش خود را، درحـالی که او مومن باشد، پس آن گروه باشد سعیشان مقبول و مورد سپاس (مبارکة اِسراء/19).
[18]- ارشاد القلوب، ترجمه رضايى، ج1، ص209