خداوند متعال در آیة شریفة مورد بحث به یکی از آزمونهای الهی اشاره فرموده است. بنا به نَصّ صریح قرآن کریم، آزمایشهای الهی، انکارناپذیر هستند «اَلَّذی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ اَيُّكُمْ اَحْسَنُ عَمَلا»[1]، «وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْاَمْوالِ وَ الْاَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ»[2]. هدف از خلقت انسان، آزمایش است و آن، امری اجتنابناپذیر میباشد. هر کسی بنا به شرایط زمانی و مکـانی و ظرفیّتهای ایمـانی خود، بـا امتحانهای الهی آزموده میشود. عدّهای با ثروت آزموده میشوند و عدّهای با فقر آزمایش میشوند. بـه قول استـاد جوادی آملی، عدّهای را به ثروت مبتلا میکند و میآزماید و عدّهای را به فقـر مبتلا میسازد و آزمایش میکند.
برخی افراد با خداوند عهد میبندند که اگر خداوند از کَرَم خویش بـه آنها عطـا فرماید، قطعاً صدقه میدهند و از صادقـان میشوند، ولی وقتی خدای سبحان از فضلش به ایشان داد، بخل میورزند و عهد و پیمـان خود را میشکنند و نـه تنهـا از انفاق فیسبیل الله، بلکه از پرداخت خمس و زکات و وجوهات شرعیّه نیز طفره میروند «وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللهَ لَئِنْ آتانا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَ لَنَكُونَنَّ مِنَ الصّالِحين﴿75﴾ فَلَمّا آتاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَ تَوَلَّوْا وَ هُمْ مُعْرِضُون﴿76﴾»[3].
عدّهای هم با علم مورد آزمایش قرار میگیرند، بدین صورت که آیا علم آنان در خدمت اسلام و توحید و در مسیر بندگی و عبودیّت بکار گرفته شده یا در خدمت هوی و هوس بکار رفته است؟ نمونة بارز از افرادی که علم او در خدمت هوی و هوس درآمده و موجب سقوط و هلاکت معنوی او گردید، بلعم باعورا است. بلعم باعورا، دارای آنچنان علمی بود که به او حکمت اعطا شد «آتَیناهُ ایاتِنا...»[4] ولی چنان به دنیا فروخته شد که علیه حضرت موسی(عَلَيهِالسَّلام) قیام کرد و خداوند متعال در مورد او مثال سگ میزند و میفرماید: «فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ اِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ اَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَث»[5]. وقتی علم در مسیر بندگی و عبودیّت به کار افتد، نور میشود «اَلْعِلْمُ نُورٌ یَقْذِفُهُ اللهُ فی قَلْبِ مَنْ یَشاءُ»[6]، ولی آنجا که در خدمت هوی و هوس درآید، حجاب اکبر میگردد «اَلْعِلْمُ هُوَ الْحِجابُ الْاَکْبَرِ»[7]. از اینرو اگر علم، علم حقیقی باشد، موجب ارتقاء ایمان میشود و تواضع میافزاید. امّا علمی کـه در خدمت هوی و هوس به کـار گرفته شود، تکبّر میافزاید.
همانطور که خداوند متعال با نعمات بندگانش را میآزماید، همانگونه با مصائب هم آزمایش میفرمايد «وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْر»[8]. به فرمودة استاد جوادی آملی، خداوند مسلمانان را در دوران مکّه با صبر و تحمّل آزمود و بعد از هجرت به مدینه با جهاد آزمایش کرد. عدّهای روسفید شدند و بر آزمایشات فائق آمدند، ولی عدّهای روسیاه و ملعون گشتند. بعد از اینکه حکومت اسلامی تثبیت شد و مسلمانان در جنگ پیروز شدند و غنائم به دست آوردند، خداوند متعال آنان را با غنائم جنگی و پستها آزمود و در این مرحله نیز عدّهای روسفید شدند و بسیاری روسیاه گشتند و این آزمایشات در تمام دوران رسالت حضرات انبیاء و اوصیاء(عَلَيهمِالسَّلام) ادامه دارد.
1- خدايی که پدید آورد مرگ و زندگی را تا بیازماید شما را که کداميک خوبترید از حیث کردار (مبارکه ملک/2).
2- و البته البته میآزماییم شما را به چیزی از ترس و گرسنگی و کاهش از اموال و جانها و محصولات (مبارکه بقره/155).
3- و از ایشان کسی است که پیمان بست با خداوند که اگر بدهد ما را از فضلش، البتّه البتّه صدقه میدهیم و البتّه البتّه میباشیم از صالحان﴿75﴾ پس زمانی که داد ایشان را ز فضلش، بخل کردند به آن و روگردانیدند و ایشان بودند از اعراضکنندگان﴿76﴾ (مبارکه توبه/75و76).
4- دادیم او را آیاتمان را (مبارکة اعراف/175).
5- پس مَثَلِ او مانند مَثَلِ سگ است اگر حمله کنی بر او، پارس میکند، یا ترک کنی او را، پارس میکند (مبارکة اعراف/176).
6- علم نوری است که میتاباند خداوند آن را در قلب کسی که بخواهد (مصباح الشریعه، ص344).
7- تحف العقول، ص2
8- و میآزماییم شما را با خیر و شرّ (مبارکة انبیاء(عَلَيهِمالسَّلام)/35).