بعد از اینکه معلوم شد تمام نعمت های دنیوی، زوال پذیر و فانی هستند و تنها غنیمت ها و نعمت های عنداللّهی، جاویدان و فناناپذیر می باشند که با عنوان «مغانم کثیره» در آیۀ شریفۀ مورد بحث بیان شده است، مطلبی که در اين راستا لازم به ذکر می باشد، این است که: مغانم کثیره، محصول محبت پروردگار به عبد است و از جمله اموری که موجب می شود محبّت پروردگار شامل حال انسان شود، امر عظیم جهاد مالی است که در قرآن کریم بارها در کنار جهاد جانی ذکر شده است «وَ الْمُجاهِدُونَ فی سَبيلِ اللهِ بِاَمْوالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِم»[1]. مؤید مطلب مذکور دو بیان نورانی می باشد که عبارتند از:
1- خداوند متعال در شب معراج به رسول گرامی خود فرمود: «يا اَحْمَدُ مَحَبَّتی مَحَبَّةُ الْفُقَراءِ فَاَدْنِ لِلْفُقَراء... فَاِنَّ الْفُقَراءَ اَحِبّائی»[2] ای احمد، محبت من در محبت فقراء نهفته است، پس نزديک گردان خود را به فقرا... پس در حقيقت فقراء دوستان من هستند. یعنی هر کس فقرا را دوست داشته باشد و به آنها رسیدگی کند و نیازهایشان را رفع نمايد، محبت من شامل حالش می گردد.
2- حضرت پيامبر اکرم(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) می فرمایند: «لِكُلِّ شَیْءٍ مِفْتاحٌ وَ مِفْتاحُ الْجَنَّةِ حُبُّ الْمَساكينِ وَ الْفُقَراءِ»[3] برای هر چیزی کلیدی است و کلید بهشت دوست داشتن مساکین و فقرا می باشد.
انفاق فی سبیل الله آنچنان ارزشمند است که یکی از سه محبوب حضرت فاطمه زهرا(سَلامُ اللهِ عَلَيها) می باشد. آن بزرگوار فرمودند: «از دنیای شما سه چیز محبوب من است: ۱- تلاوت کتاب خدا ۲- نگاه به چهره رسول خدا(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) ۳- انفاق در راه خداوند»[4]. آری انفاق فی سبیل الله دارای آنچنان اجر و منزلتی است که وجود مبارک حضرتش آن را در کنار استماع کلام پروردگار و نظاره به سیمای مبارک پدر بزرگوارشان، حضرت رسول اکرم(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) بیان فرمودند. تلاوت قرآن، سخن گفتنِ پروردگار با ما است و نماز، سخن گفتن ما با خداوند است، حال انفاق فی سبیل الله، چنان است که در اجر و پاداش، با قرآن خواندن برابری می کند.
خداوند متعال پیوسته در قرآن کریم، رحمتش را به رخ بندگانش می کشد «وَ رَحْمَتی وَسِعَتْ كُلَّ شَیْءٍ»[5] و این رحمت طبق فرمودۀ قرآن کریم شامل حال محسنین می گردد «اِنَّ رَحْمَتَ اللهِ قَريبٌ مِنَ الْمُحْسِنين»[6]. البته دامنۀ احسان وسیع است و یکی از شاخه های مهم آن، انفـاق فی سبیـل الله می بـاشد. بزرگترین نعمتی کـه احسان کننده و انفاق کننده به غنیمت می برد، رحمت و محبت پروردگار است، چراکه انفاق فی سبیل الله انسان را محبوب پروردگار می سازد.
وجود مقدّس حضرت پیامبر اسلام(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) می فرمایند: «کسی که می خواهد در روز قیامت عریان نباشد، پس باید بدن های عریان را بپوشاند»[7]. آری برای رهایی از رسوایی و برهنگی در روز قیامت، باید به یاری خانواده های بی بضاعتِ کم درآمد و پُرجمعیت خصوصاً در آستانۀ سال جدید شتافت.
«برگ عیشی به گورِ خویش فرست
کس نیارد ز پس، تو پیش فرست»[8]
«تیره روزان جهان را به چراغی دریاب
تا پس از مرگ تُرا شمع مزاری باشد»[9]
لازم به ذکر است که: عدّ ه ای تا سخن از انفاق می آيد، گرفتار اندوه و حسرت می شوند که ای کاش ما هم امکانات مالی داشتیم و انفاق می کردیم، درحالی که خداوند متعال از هر کسی به اندازۀ وُسع و توانش انتظار دارد. در روايتی آمده است: «وقتی حضرت پیامبر اسلام(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ)، سربازان را برای جنگ تبوک آماده می کردند، عدّ ه ای انفاق های مالی قابل توجّهی می نمودند، عدّ ه ای هم که انفاق کردن برایشان مقدور نبود، با تحمل کار اضافی و کشیدن آب در شب، دو مَن خرما تهیه کردند که یک مَن را برای خانواده شان ذخیره کردند و یک مَن را تقدیم حضرت پیامبر اکرم(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) نمودند، منافقین شروع به مسخره کردن نموده و گفتند: برای این جنگ یک مَن خرما چه ارزشی دارد؟»[10] اما این احسان های خالصانه چنان قابل تقدیر و باعظمت بود که از سوی خداوند در این مورد آیه نازل شد «اَلَّذينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعينَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ فِی الصَّدَقاتِ وَ الَّذينَ لا يَجِدُونَ اِلاّ جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُم...»[11].
پس معلوم می گردد که اگر خداوند از ثروتمندان و اغنیاء انتظار انفاق و بذل کثیر دارد، از کسانی که امکانات پایین دارند، چنان انتظـاری ندارد و از ندار و فقیر کـه فاقد ثروت است، جز به قدر توان مالیشان انتظار نمی رود، همانطور که در مبارکۀ بقره فرمود: «عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَ عَلَى الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ»[12]. پس هر کس که می تواند شایسته است انفاق کند و بذل مالی داشته باشد. صدقه در زمان تنگدستی عامل ریزش و گشایش روزی است، همانطور که حضرت پيامبر اکرم(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) فرمودند: «اِسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَة»[13]. ممکن است برای کسی انفاق کثیر مقدور نباشد، ولی انفاق قلیل میسور باشد که البته معیار مقبولیّت احسان و انفاق ها در دین مبین اسلام، اخلاص و سعی و تلاش و به عبارتی کیفیّت آن است، نه زیادیِ انفاق و احسان و کمیّت آن. علاوه بر اینکه انفاق و احسانِ فی سبیل الله دارای اجر و فضیلت بسیاری در پیشگاه الهی است، ترغیب و تشویق دیگران به انفاق نیز دارای اجر بسیاری می باشد، همانطور که حضرت پيامبر اکرم(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) فرمودند: «وَ الدّالُّ عَلَى الْخَيْرِ كَفاعِلِه»[14] راهنمايی کننده به سوی خير مانند انجام دهندۀ آن است.
از مصادیق مهم انفاق، انفاق و احسان به خانواده های بی بضاعتِ پُرجمعیت در پایان سال است. هرچند که ما سروری به آن صورت نداریم، چراکه خواهران و برادران دینی ما در جای جای دنیا فقط به جرم مسلمان بودن به خاک و خون کشیده می شوند، لکن در آستانۀ سال جدید که عدّ ه ای شادمان، مشغول تهیه وسایل نو برای فرزندانشان هستند، در کنار خریدهای سال نو برای فرزندان خود، شایسته است که فرزندان خانواده های کم درآمدِ بی بضاعت را هم دریابند. افرادی شادی و سرور را در خرید کردن و خانه آرایی و لباسِ نو به تن کردن می دانند، ولی اولیای الهی و محبوبین پروردگار، سرور و شادی را در بردن شادی و سرور به خانۀ دل شکستگان و شاد نمودن قلب محرومان و روشن کردن چراغ زندگی آنان و نشاندن لبخند بر لب های کودکان محروم می دانند. حضرت امیرالمؤمنین امام علی(عَلَيهِالسَّلام) فرمودند: «لَذَّةُ الْكِرامِ فِی الْاِطْعامِ وَ لَذَّةُ اللِّئامِ فِی الطَّعام»[15] کریمان از اِطعام لذت برند و لئیمان از طعام. آری، اولیای الهی، با شاد کردن قلوب شکسته و اطعام نمودن فقرا و نشاندن لبخند بر لبان کودکان فقیر و یتیم و مادران غم دیده و پدران شرمنده و بردن عید و بهار و سرور به خانۀ غم دیدگان، خودشان را در معرض احسان «سُرُورَ الْعارِفینَ»[16] قرار می دهند.
پس بیایید ما هم به قدر توان خود با شاد کردن غم دیدگان و درماندگان و گشودن مشکل و گره از کارِ مشکل داران، خود را در معرض گره گشایی و مشکل گشایی پروردگار قرار دهیم. حضرت پیامبر اکرم(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) می فرمایند: «مَنْ اَعانَ مُؤْمِناً نَفَّسَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُ ثَلاثاً وَ سَبْعينَ كُرْبَةً واحِدَةً فِی الدُّنْيا وَ ثِنْتَيْنِ وَ سَبْعينَ كُرْبَةً عِنْدَ كُرَبِهِ الْعُظْمى»[17] كسى كه مؤمنى را يارى كند، خداى عزّ و جلّ هفتاد و سه گرفتارى از او بردارد كه يكى در دنيا باشد و هفتاد و دوی ديگر هنگام گرفتاری هاى بزرگ. این حدیث نورانی بسيار عظیم است که در روز اندوهِ بزرگ، یعنی روز قیامت، هفتاد و دو گره گشایی پروردگار به سراغ انسان می آید. امام محمّدباقر(عَلَيهِالسَّلام) نيز می فرمايند: «مَنْ مَشٰی فی حاجَةٍ لِاَخيهِ الْمُسْلِمِ حَتّی يُتِمَّها اَثْبَتَ اللهُ قَدَمَيْهِ يَوْمَ تَزِلُّ الْاَقْدام»[18] کسی که در مسير برطرف کردن نياز برادر مسلمانش حرکت کند و کوشش نمايد تا آن را به اتمام برساند، خداوند قدمهای او را در روزی که قدم ها می لرزد، ثابت و استوار خواهد کرد.
اگر خداوند متعال در قرآن کريم می فرماید: «وَ ابْتَغُوا اِلَيْهِ الْوَسيلَةَ»[19] یکی از مهمترین وسیله های تقرّب به پروردگار متعال و صعود و عروج به سوی معبود محبوب، انفاق فی سبیل الله و ادخال سرور در قلوب مؤمنین است، همـانطور کـه حضرت پيـامبر اکرم(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) می فرمايند: «اَفْضَلُ الْاَعْمالِ بَعْدَ الصَّلاةِ اِدْخالُ السُّرُورِ فی قَلْبِ الْمُؤْمِنِ بِما لا اِثْمَ فيه»[20] بافضيلت ترينِ اعمال (نزد خداوند) بعد از نماز اين است كه انسان بدون معصيت در قلب مؤمن ادخال سرور نمايد.
[1]- و جهادکنندگان در راه خداوند با مالهايشان و جانهايشان (مبارکه نساء/95).
[2]- الجواهر السنية، كليات حديث قدسى، ص383
[3]- نهج الفصاحه، حديث2262
[4]- حبب الی من دنیاکم ثلاث: تلاوه کتاب الله و النظر فی وجه رسول و الانفاق فی سبیل الله (وقایع الایام خیابانی، جلد صیام، ص۲۹۵).
[5]- و رحمت من وسعت دارد بر هر چيزی (مبارکه اعراف/156).
[6]- همانا رحمت خداوند نزديک است بر نيکوکاران (مبارکه اعراف/56).
[7]-من اراد ان لا يكون في القيامة عريانا فليكس الجلود العارية(تحرير المواعظ العدديه، ص478).
[8]- ديباچه گلستان سعدی(عَلَيهِ الرَّحمَة)
[9]- صائب تبريزی(عَلَيهِ الرَّحمَة)
[10]- برگرفته از تفسير نمونه، ج8، ص56، ذيل آية 79 سورۀ مبارکه توبه
[11]- کسانی که عيب جويی می کنند رغبت کنندگان به ايمان را در صدقات، و کسانی که نمی يابند مگر سعيشان را، پس استهزاء می کنند از ايشان... (مبارکه توبه/79).
[12]- بر توانگر است به قدر (توانايی) او و بر تنگدست است به قدر (توانايی) او (مبارکه بقره/236).
[13]- روزی را به وسيلة صدقه به سوی خود جاری سازيد (بحارالانوار، ج73، ص318).
[14]- بحارالانوار، ج72، ص18
[15]- تصنيف غررالحکم و دررالکلم، ص377
[16]- ماية شادی عارفان (مفاتيح الجنان، فرازی از دعای جوشن کبير، بند52).
[17]- الکافی، ج2، ص199
[18]- مستدرک، ج6، ص407
[19]- و بجوئيد به سوی او وسيله (مبارکه مائده/35).
[20]- بحارالانوار، ج44، ص194