:
خداوند متعال در آیة شریفة مورد بحث می فرماید: نه تنها سلام را رد نکنید، بلکه معادل یا بهتر از آن سلام و درودی که به شما داده شده پاسخ دهید. در تفسير «درّالمنثور» آمده است: «شخصی به حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) عرض کرد: «اَلسَّلامُ عَلَیْکَ» حضرت فرمودند: «اَلسَّلامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ الله»، فرد دیگری آمد و گفت: «اَلسَّلامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ الله» حضرت فرمودند: «وَ عَلَيکَ السَّلامُ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ»، کس دیگری آمد و گفت: «اَلسَّلامُ عَلَیْکَ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ»، حضرت فرمودند: «وَ عَلَيکَ»، و هنگامی که آن شخص سؤال کرد: چرا جـواب مرا کوتـاه بيـان کرديد، فرمودنـد: قرآن می گويد: تحيّت را به طرز نيکوتری پاسخ گوييد، امّا تو چيزی باقی نگذاشتی».
خدای سبحان در آیة شریفة مورد بحث، ادب اسلامی و ادب ایمانی را می آموزد که نه تنها هیچ خیری را بدون پاسخ نگذارید، بلکه بهتر از آن پاسخ گوئید. البته منظور از سلام و تحیّت، تنها سلام و تحیّت قولی و لفظی نیست، بلکه هر خیر و نيکی، اعم از لفظی و عملی را شامل می شود. در تفسير قمی در مورد آية شريفه مورد بحث آمده است: «اَلسَّلامُ وَ غَيْرُهُ مِنَ الْبِرِّ»[1] منظور از تحيّت، سلام و هرگونه نيکی کردن است. جواب هدیه و سلام را باید معادل آن یا بهتر از آن داد. «يکی از کنيزان امام حسن مجتبی(عَلَيهِالسَّلام) به آن حضرت گلی اهداء کرد، امام در برابر آن گل، کنيز را آزاد نمودند، عرض کردند: ارزش يک شاخه گل، آزادی کنيز بود؟ آن حضرت با استناد به آية شريفه («وَ اِذا حُيّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِاَحْسَنَ مِنْها...») فرمودند: ادبِ ما ايجاب می کند که پاسخ محبّت را به بهترين نحو بدهيم»[2]. «در اهميّت سلام همين بس که از معدود مستحبّاتی است که پاسخ آن واجب می باشد و ثوابِ سلام کننده، ده ها برابرِ پاداش پاسخ دهنده است»[3]. سلام دادن آنچنان مهم است که خداوند متعال در سورة مبارکة نور می فرماید: «تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللهِ مُبارَكَةً طَيِّبَة»[4]. حضرت امام محمّد باقر(عَلَيهِالسَّلام) میفرمایند: اگر در خانه کسی نبود، پس باید بگوئید: «اَلسَّلامُ عَلَيْنا مِنْ عِنْدِ رَبِّنا»[5].
سلام دادن وظیفة کوچکتر یا بزرگتر نیست و حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) همواره در سلام دادن پیش قدم میشدند. همانطور که حضرت امام رضا(عَلَيهِالسَّلام) از پدرانشان نقل نمودند که حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند: «پنج چيز است كه تا هنگام مرگ آنها را رها نخواهم كرد: با بردگان بر زمين غذا خوردن و بر پشت الاغ بی پالان نشستن، و بز را بدست خود دوشيدن و جامه پشمينه پوشيدن و بر كودكان سلام كردن، تا همه اينها بعد از من سنّت باشد»[6].
سلام دادن به کودکان آثار مبارکی دارد و باعث می شود که اوّلاً: کودک احساس شخصیّت کند. اغلب بزهکـاری ها از آنجـا نشأت می گيرد که انسان، شأن و مقام و منزلت خود را نمی داند و به جایگاهش در دین مبین اسلام توجه نمی کند. اگر انسان احساس شخصیّت کند، هرگز خود را به ذلّت گناه نمی آلاید. ثانیاً: کودک سلام دادن را می آموزد و تربیت می شود. ثالثاً: سلام دادن محبّت ایجاد می کند.
وجود مقدس حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه)، با وجود اینکه خودشان در سلام دادن پیش قدم بودند، باز خداوند متعال به آن بزرگوار میفرماید: «وَ اِذا جاءَكَ الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِآياتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ اَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ اَصْلَحَ فَاَنَّهُ غَفُورٌ رَحيم»[7].
اگر در دین مبین اسلام، این همه به سلام دادن توصیه شده، یک علّت آن، این است که سلام دادن نشانة تواضع است و جواب سلام را ندادن و یا عدم پاسخ به نیکی و احسان، نشان تکبّر می باشد. حضرت امام صادق(عَلَيهِالسَّلام) می فرمايند: «اِنَّ مِنَ التَّواضُعِ ... اَنْ يُسَلِّمَ عَلى مَنْ يَلْقى»[8] از نشانه های تواضع آن است که انسان با هر کس برخورد کرد، به وی سلام دهد.
بدون پاسخ نگذاشتن احسان و خیر و نیکی، علاوه بر وظیفة اسلامی و دینی، وظیفة انسانی و فطری می باشد. در سورة مبارکة قصص آمده است: حضرت موسی(عَلَيهِالسَّلام) گوسفندانِ دخترانِ حضرت شعیب(عَلَيهِالسَّلام) را آب دادند، ولذا حضرت شعیب(عَلَيهِالسَّلام) یکی از دخترانشان را بعد از برگشتن به سراغ حضرت موسی(عَلَيهِالسَّلام) فرستادند و به ايشان گفتند: پدر ما شما را دعوت کرده تا پاسخ آن نیکی را که به ما نموده اید، بدهد «قالَتْ اِنَّ اَبی يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ اَجْرَ ما سَقَيْتَ لَنا»[9]. خداوند متعال در قرآن کریم، بندگانش را ادب نموده و تربیت می فرماید. این عمل خیر حضرت موسی(عَلَيهِالسَّلام) و پاسخ حضرت شعیب(عَلَيهِالسَّلام) منجر به برکات بسیاری شد، از جمله اینکه دختر حضرت شعیب(عَلَيهِالسَّلام) به تزویج حضرت موسی(عَلَيهِالسَّلام) درآمد.
بنابراین معلوم می شود که انجام عمل خیر و پاسخ دادن به نیکی و احسان دیگران، چه برکات عظیمی را شامل حال انسان می سازد.
در مورد پاسخ دادن به نیکی لازم به ذکر است که اگر کسی به دیگری قرض دهد، چنانچه شرط کند که موقع برگردانیدن پول، به آن اضافه شود، حرام می باشد و ربا محسوب میشود، ولی شایسته است که قرض گیرنده به هنگام ادای دِین خود، مقداری اضافه به عنوان تشکر و قدردانی بدهد و این امر موجب تشویق انسان های خیّر و نیکوکار و مداومت آنان به خیر و نیکی میگردد.
مطلبی که در مورد پيشی گرفتن در سلام، لازم به ذکر می باشد، این است که: همانطور که حضرت امام علی(عَلَيهِالسَّلام) فرمودند: «اَلسَّلامُ سَبْعُونَ حَسَنَةً تِسْعَةٌ وَ سِتُّونَ لِلْمُبْتَدى وَ واحِدَةٌ لِلرّادِّ»[10] سلام دادن هفتاد حسنه دارد که شصت و نه حسنه، از آنِ سلام دهنده و یک حسنه از آنِ جواب دهنده است و هیچ عاقلی، شصت و نه ثواب را با یک ثواب معاوضه نمی کند.
سلام دادن به کسی که در حال نماز می باشد، مکروه است، چراکه نمازگزار در حال مناجات با پروردگار می باشد «اَلْمُصَلّی يُناجی رَبَّه»[11] و به معراج رفته است «اَلصَّلاةُ مِعْراجُ الْمُؤمِنْ»[12] و سلام آخر نماز، بیانگر این حقیقت است که نمازگزار در پایان نماز از معراج برگشته و وارد جمع زندگی زمینی می شود، ولذا به اقتضای ادب اسلامی، به انسان ها سلام می دهد. امّا اگر کسی وارد شد و سلام داد و کس دیگری جز نمازگزار نبود، یا افرادی که حضور داشتند، پاسخ سلام را ندادند، بر نمازگزار واجب است که جواب سلام را بگوید، بدون اینکه حالت بطلان به نماز بدهد و اگر جواب سلام را نگوید، نمازش صحیح است و باطل نمی شود، ولی واجبی را ترک کرده و معصیت نموده است.
همچنین از نظر فقهی سلام دادنِ نمازگزار بـه افرادی که وارد می شوند، جایز نیست و اگر عمداً باشد، موجب بطلان نماز می گردد و اگر سهواً باشد، باید سجدة سهو بجا آورده شود.
البته گفتن کلمة «سلام»، سلام رسمی نیست و عبادت محسوب نمی شود و سلام رسمی، «سَلامٌ عَلَیکُم» یا «سَلامٌ عَلَیکُم وَ رَحمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ» است و آیة شریفة مورد بحث در بیان این حقیقت است که سلام را یا مانند خودش و یا بهتر از آن جواب دهید.
قابل توجه است: اگر جواب سلام یا پاسخ دادن به هر امر خیر و نیکی این همه اهمیّت دارد، رد کردن و پاسخ ندادن به آن نيز بسيار نهی شده و مورد طرد و ذمّ است. خدای سبحان به هر آنچه که بندگانش را به آن فرا می خواند، اوصاف انسانی است، یعنی انسان با تلبّس به این اوصاف و با رعایت دستورات انسانی و اسلامی در مسیر انسانیّت قدم برمیدارد. به انسانِ کامل به این سبب کامل گفته می شود که تمام دستورات دین را عامل است و قرآن در وجودش تحقّق کامل دارد. انسانیّت امری نسبی است، ولذا انسان هرقدر که به دستورات الهی عامل باشد، به همان میزان انسان است. دستور به سلام نیز از دستورات مؤکّد اسلام است. اگر کسی سلام نمی دهد یا جواب سلام را رد می کند و خیر و نیکی ها را بدون پاسخ می گذارد، معلوم است در آن قسمت، از انسانیّت به دور است.
مطلب قابل توجّه اينکه: وقتی خداوند می فرماید: هیچ خیری را بدون پاسخ نگذارید، آیا امکان دارد خودش خیر و نیکی بنده ای از بندگانش را بدون پاسخ بگذارد؟ پُرواضح است که بر اساس آیة شریفة «هَلْ جَزاءُ الْاِحْسانِ اِلاَّ الْاِحْسان»[13] هم به خیر و نیکی بندگانش پاسخ می دهد و هم پاسخش نیکوتر است. همانطور که فرمود: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالِها»[14]، یا در مورد انفاق می فرماید: «مَثَلُ الَّذينَ يُنْفِقُونَ اَمْوالَهُمْ فی سَبيلِ اللهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ اَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فی كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّة»[15] و در ادامه می فرمايد: يک انفاقِ مقبول، حتّی تا هزار و چهارصد برابر و بيشتر قدرت رشد دارد. آری، خداوند متعال نیکی بندگـانِ تسلیم و مطیعِ خود را به بهترین نحو پاسخ می فرماید.
[1]- بحارالانوار، ج73، ص7
[2]- تفسير نمونه، ج4، ذيل آية 86 سورة مبارکة نساء
[3]- ميزان الحکمه، ج4، ص1797
[4]- سلام کردنی از نزد خداوند بابرکت و پاکیزه (مبارکه نور/61).
[5]- سلام بر ما از نزد پروردگارمان (بحارالانوار، ج73، ص3).
[6]- خَمْسٌ لا اَدَعُهُنَّ حَتَّى الْمَماتِ الْاَكْلُ عَلَى الْحَضيضِ مَعَ الْعَبيدِ وَ رُكُوبِیَ الْحِمارَ مُؤْكَفاً وَ حَلْبِیَ الْعَنْزَ بِيَدی وَ لُبْسِیَ الصُّوفَ وَ التَّسْلِيمُ عَلَى الصِّبْيانِ لِتَكُونَ سُنَّةً مِنْ بَعْدی (بحارالانوار، ج63، ص425).
[7]- و زمانی که می آیند نزد تو کسانی که ايمان آوردند به آيات ما، پس بگو: سلام بر شما، نوشت پروردگار شما بر خودش رحمت را، همانا کسی که عمل سوئی از روی جهالت انجام دهد، سپس توبه کند و اصلاح نماید، خداوند را بخشندة مهربان خواهد یافت (مبارکه انعام/54).
[8]- بحارالانوار، ج2، ص131
[9]- گفت: همانا پدرم می خواند تو را تا جزا دهد تو را پاداش آنچه آب دادی بر ما (مبارکه قصص/25).
[10]- بحارالانوار، ج73، ص11
[11]- بيان نورانی حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه)؛ بحارالانوار، ج68، ص216
[12]- نماز، معراج مؤمن است (بيان نورانی حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه)؛ اصول کافی، ترجمة کمره ای، ج3، ص796).
[13]- آیا پاداش نیکی جز نیکی است (مبارکه الرّحمن/60).
[14]- کسی که بياورد حسنه ای را، پس برای او ده برابرِ مِثل آن است (مبارکه انعام/160).
[15]- مَثَلِ کسانی که انفاق می کنند اموالشان را در راه خداوند، مانند مَثَلِ دانه ای است که می روياند هفت خوشه که در هر خوشه صد دانه است (مبارکه بقره/261).