آیة شریفة مورد بحث از جامعترین آیات قرآن کریم در باب توحید و حقوق می باشد و خداوند متعال حقوقی را در آن مطرح فرموده که حق اول، حق ذات اقدس پروردگار و آنگاه حق والدین، حق ارحام، حق ایتام و مساکین، و حق همسایه می باشد و در این جلسه، هفتمین حق که حق دوست و همنشین و همراه است، استفاده میشود. تمام حقوق مذکور، حقوق انسانی هستند که لازم است بندگان خداوند به آنها مزیّن و ملبّس گردند. انسانیّت مسئله ای نسبی است و انسان با رعایت حقوقی که بر ذمّة اوست به مراتبی از انسانیّت نائل میشود.
خدای سبحان بلافاصله بعد از حق خود، حق والدین و احسان به آنها را بیان فرموده است و منظور از احسان، نیکی بدون استحقاق میباشد. خداوند متعال میفرماید: «اِنَّ اللّهَ يَاْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْاِحْسانِ»[1]. اگر نیکی بر طبق استحقاق باشد، عدل محسوب میشود، ولی نیکیِ بدون استحقاق، احسان است. احسان به آن نیکی گفته میشود که مافوق خیر طرف باشد و يا بطور ابتدايی صورت گيرد.
حال در این قسمت هفتمین حق، که حق همنشین و مصاحب و یار و همراه است مطرح میگردد «وَ الصّاحِبِ بِالْجَنْب». انسان موجودی مأنوس است و کلمة انسان بیانگر همین مطلب میباشد. یکی از نیازهای فطری انسان نیاز به دوست و مصاحب است، حال چه همنشین از خانواده باشد یا دوستِ بیگانه. قلب انسان بطور فطری با دوست و مصاحب میآرمد و همواره به همنشین نیاز دارد. مسئله دوست و همراه بقدری حائز اهمیّت است و در سرنوشت و سعادت و شقاوت انسان تأثیرگذار میباشد که خدای سبحان حق دوست و همراه را در کنار توحید و حق خود مطرح میفرماید. دوست و همنشین هم میتواند در سعادت انسان نقش موثری داشته باشد و هم باعث شقاوت او گردد. خداوند متعال در سورة مبارکة فرقان از زبان اهل دوزخ میفرماید: «يا وَيْلَتی لَيْتَنی لَمْ اَتَّخِذْ فُلاناً خَليلاً»[2]. ای وای بر من، کاش فلانی را دوست اتخاذ نمیکردم. آری، اهل دوزخ وقتی میبینند که عامل بدبختی شان دوست منحرف است، آرزو میکنند که ای کاش فلانی را دوست اتخاذ نمیکردم و دوستان الهی که در اطاعت خداوند و تبعیّت رسول(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) بودند را به عنوان دوست و همنشين اخذ میکردم.
در آستانة بازگشایی مدارس و دانشگاه ها، شایسته است جوانان و نوجوانان عزیز به بیان نورانی حضرت امام جواد(عَلَيهِ السَّلام) توجّه کنند که در مورد انتخاب دوست میفرمایند: «اِیّاكَ وَ مُصاحَبَةَ الشَّريرِ فَاِنَّهُ كَالسَّيْفِ يَحْسُنُ مَنْظَرُهُ وَ يَقْبُحُ اَثَرُهُ»[3] بپرهیز از مصاحب شریر، چراکه او مانند شمشیری است که ظاهرش زیبا و باطنش خطرناک و هلاک کننده است.
با توجه به اهمیّت دوست در زندگی انسان، معلوم میگردد که چرا خداوند متعال در قرآن کریم به اتخاذ دوست صالح امر فرموده و از اتخاذ دوست منحرف نهی فرموده است. چراکه دوست خوب، عامل کمال و ترقّی انسان بوده و همنشین منحرف، عامل بدبختی و هلاکت همه جانبة آدمی میگردد.
قابل توجه است: با وجود این که اتخاذ دوست و همنشین خوب و پارسا اين همه حائز اهمیّت میباشد، به طوری که در کنار توحید مطرح شده است، لکن امروزه به علّت تهاجم فرهنگی، گوشیهای همراهِ اکثر جوانان و نوجوانان، جای دوست و همنشین و همسفر، که یکی از مهمترین ابزار کمال انسانی است، را پُر کرده و از جلسات قرآن گرفته تا جاهای دیگر، پيوسته جوانـان مشغول گیرنده هـای الکترونیکی و گوشیهایشان هستند و بدینوسیله علاوه بر اینکه از نعمت دوست صالح محروم شدهاند، قدرت تحرک و ورزش و فعـالیّت نیز از ایشان گرفته میشود و باعث بدبختی آنان میشود. جوان نمیداند که این اعتیاد الکترونیکی چه بر سر او میآورد و چه اندازه مظلوم واقع میشود و دشمن توسط این ابزار و برنامهها چگونه تیشه به ریشة سعادت او میزند و پیوسته موجب انتقال فرهنگ بیگانه میگردد.
وجود مقدس حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) مجالست و دوستی با فرد گمراه و منحرف را به مجالست با مرده تعبیر فرمودهاند: «اَرْبَعَةٌ مَفْسِدَةٌ لِلْقُلُوبِ اِلی اَنْ قالَ وَ مُجالَسَةُ الْمَوْتی فَقيلَ لَهُ يا رَسُولَ اللّهِ وَ ما مُجالَسَةُ الْمَوْتی قالَ مُجالَسَةُ كُلِّ ضالٍّ عَنِ الْايمانِ وَ جائِرٍ فِی الْاَحْكام»[4]. یعنی اتخاذ دوست منحرف، قلب انسان را میمیراند. از دستورات عالیة اسلام این است که در کنار شخص بیمار، کم بنشینید، چراکه بیمار احتیاجاتی دارد که توقّف طولانیِ عیادت کننده، باعث ناراحتی و رنج بیمار میشود و از بزرگان استفاده شده که منظور از بیماری، تنها بیماریهای ظاهری نیست، آن کسی که مبتلا به ضعف ایمان و گمراهی است، بیمار است و بیماری ضعف ایمان و گمراهی، خطرناکتر بوده و قابل سرایت میباشد، ولذا توقّف طولانی در کنـار بیمـار روحی و ضعيف الایمان موجب کاهش ایمان و بیماری روحی انسان خواهد گردید. همان طور که طبیب در برخورد با بیمار، ماسک میزند، لازم است انسان در برخورد با بیماران ایمانی و قلبی، و دوستان منحرف، احتیاط بیشتری نماید و به عبارتی ماسک معنوی بزند.
«تـا توانی می گریز از یـار بد یـار بـد، بدتر بُـود از مـار بد
مار بد تنهـا همی بر جان زند یار بد بر جان و بر ایمان زند»[5]
همان طور که خداوند متعال در قرآن کریم میفرماید: «لا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكافِرينَ اَوْلِياءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنينَ»[6]، «لا تَتَّخِذُوا عَدُوّی وَ عَدُوَّكُمْ اَوْلِياءَ»[7]، دشمنان من و دشمنان خودتان را برای خود دوست اتّخاذ نکنید. شایسته است که انسان، کسی را برای دوستی و مصاحبت برگزیند که به کمالات روحی او بیفزاید و موجب تقویت ایمان و تقوای او گردد و در زندگی معنوی او را یاری و همراهی کند.
1- همانا خداوند به عدالت و احسان فرمان میدهد (مبارکة نحل/90).
2- مبارکه فرقان/28.
3- بحارالانوار، ج78، ص358
4- چهار چيز فاسد کننده است برای قلبها، تا اينکه فرمود: همنشينى با مردگان؛ پس گفته شد به ايشان: و چيست همنشينی با اموات؟ حضرت فرمودند: همنشينی با هر گمراه از ايمان و ستم کننده در احکام (مستدرك الوسائل، ج17، ص352).
5- مولوی(رَحمَةُاللهِ عَلَیهِ)
6- نبايد اتّخاذ کنند مؤمنان، کافران را دوستان به غير از مؤمنين (مبارکة آل عمران/28).
7- مبارکة ممتحنه/1