ششمين حق که خداوند متعال در کنار توحيد و عبادت الهی مطرح فرموده، حق همسايه است. در عصر حاضر زندگیها به گونه ای شده است که گاهی کسی همساية ديوار به ديوار خود را هم نمی شناسد، لکن حق همسايه چنان حائز اهميّت است که خداوند متعال آن را در کنار حق خود مطرح میفرمايد. از رسول اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) سوال کردند: يا رسول الله حق همسايه بر همسايه چيست؟ فرمودند: «کوچکترين حق همسايه بر همسايه اين است که اگر از او قرض خواست، به او قرض دهد و اگر کمک و ياری خواست، او را کمک نمايد و اگر چيزی به عنوان عاريه خواست، به او عاريه دهد و اگر احتياج به عطا و بخشش دارد، به او عطا و بخشش نمايد و اگر از او دعوت به عمل آورد، دعوتش را اجابت نمايد (البتّه اين مورد در صورتی است که محفل، محفل معصيت نباشد) و اگر از دنيا رفت، در تشييع جنازة او حاضر شود و اگر خير و خوبی به او رسد، خوشحال گردد و بر نعمتی که به او رسيده حسادت نورزد و اگر مصيبتی به او رسيد، به غم او غمناک شود، ساختمان منزل خود را بلند نسازد و چند طبقه قرار ندهد تـا به سبب اِشرافی کـه به منزل همسـايه پيدا میکند، سبب اذيّت و آزار او شود و مهمتر اينکه جلوی فضا و ديدگاه او را سد ننموده و از ورود و خروج هوای سالم به منزل او جلوگيری نکند»[1].
مطلب قابل توجّه اين که حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) زمانی اين بيان نورانی را فرمودند که در تمام سرزمين حجاز و مکّه، سخن از ساختمانهای چند طبقه و برج و آسمانخراش نبود. کلام قرآن ناطق در کنار قرآن صامت، الی يوم القيامه زنده است و پيام میدهد.
در ادامة بيان نورانی حضرت پيامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) آمده است: «اگر چيزی خريده و به منزل خود میبرد، در صورتی که بداند او ندارد، از آن ميوة خريداری شده به همسايه نيز هديه نمايد، يا اينکه آن را پوشانده، وارد خانة خود نمايد تا همسايه و فرزندانش آن را نبينند»[2].
امروزه بشر، با بحران اقتصادی و تورّم و در نتيجه با فقر مواجه است. خانواده های پُرجمعيّتِ کم درآمد در تهيّة مايحتاج اوليّه مشکل دارند، پس بايد دقّت کنيم تا گوشت و مرغ و شيرينی و ميوه و... را به صورت روباز و در نايلکسهای نمايان، به منزل نبريم. در حديثی از رسول اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) آمده است: «مَنْ اَكَلَ وَ ذُو عَيْنَيْنِ يَنْظُرُ اِلَيْهِ وَ لَمْ يُواسِهِ ابْتُلِیَ بِداءٍ لا دَواءَ لَه»[3] هر كس غذايی بخورد و در همان حال صاحب چشمی، ناظر غذا خوردن او باشد، و با او هم غذا نشود، به دردى گرفتار شود، كه درمان ندارد.
همسايه اگر خوب باشد، میتواند نزديکترين و سودمندترين شخص برای انسان باشد. همساية خوب، سرماية عظيم القدر و همساية بد، بلا است. حضرت پيامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) فرمودند: «يا علی، چهار چيز کمرشکن است، که يکی از آنها همساية بد است»[4]. از حضرت مولای متّقيان امام علی(عَلَيهِ السَّلام) نيز مذکور است: «جارُ السَّوْءِ اَعْظَمُ الضَّرّاءِ وَ اَشَدُّ الْبَلاء»[5]. از اينرو حضرت پيامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) فرمودند: «اِلْتَمِسُوا الْجارَ قَبْلَ شِرَى الدّارِ وَ الرَّفيقَ قَبْلَ الطَّريقِ»[6] پيش از خريدن خانه در جستجوى همسـايه و قبـل از سفر در فكر همراه بـاشيد. همچنين آن بزرگوار میفرمايند: «اِثْنانِ لا يَنْظُرُ اللّهِ اِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ قاطِعُ الرَّحِمِ وَ جارُ السُّوءِ»[7] خداوند در روز قيامت به دو گروه با نظر رحمت نمی نگرد، قاطع رحم و همساية بد.
روزی شخصی خدمت رسول اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) عرض کرد: زنی هميشه و در همة ايّام، غير از روزهای حرام روزه است و شبها را به نماز و مناجات و شب زنده داری میپردازد، ولی همساية خويش را با زبان می آزارد. حضرت فرمودند: «لا خَيْرَ فيها هِیَ مِنْ اَهْلِ النّار»[8]. حضرت علی(عَلَيهِ السَّلام) نيز کسانی را که به خانة همسايه نگاه میکنند به شدّت مورد غضب قرار دادند. حضرت رسول اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) فرمودند: «لا يُؤْمِنُ بِاللّه وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ مَنْ لا يَاْمَنُ جارُهُ بَوائِقَه»[9]، همانا كسى كه همسايه اش از آزار او در امان نباشد، به خداوند و روز رستاخيز ايمان نياورده است. همچنين آن بزرگوار فرمودند: «ما زالَ جَبْرَئيلُ يُوصينی بِالْجارِ حَتّى ظَنَنْتُ اَنَّهُ سَيُوَرِّثُه»[10] جبرئيل آنچنان همسايه را به من سفارش فرمود که گمان کردم همسايه از همسايه ارث خواهد برد. از حضرت علی(عَلَيهِ السَّلام) نيز مذکور است: «ما زالَ رَسُولُ اللهِ يُوصی بِهِمْ حَتّیٰ ظَنَنّا اَنَّهُ سَيُوَرِّثُهُ»[11] آنقدر رسول اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) نسبت به همسايه سفارش فرمودند که ما گمان کرديم میخواهند بفرمايند در آينده وارث محسوب میشود. در اهميّت حق همسـايه، همين بس که حضرت علی(عَلَيهِ السَّلام) در بستر شهادت وصيّت فرمودند: «اَللهَ اَللهَ فِی الْاَيْتام... اَللهَ اَللهَ فِی الْقُرْآن... اَللهَ اَللهَ فی جيرانِكُم... اَللهَ اَللهَ فِی الصَّلاة...»[12].
حضرت امام سجّاد(عَلَيهِ السَّلام) در رسالة حقوق، پنجاه حق که مؤمنين بر ذمّة همديگر دارند را بيان فرمودند و در مورد حق همسايه می فرمايند: «و امّا حق همسايه اين است که در غياب او نگاهبانش باشی و در حضورش او را گرامی داشته و ياور و کمک کار او در هر حال باشی و درصدد يافتن اسرار او مباش و از بدی او جستجو نکن که بفهمی، و اگر بدون عمد و قصد، بدی از او فهميدی، برای آنچه فهميدی همچون قلعة محکمی باشی و چون پردة زخيمی، به حدّی که اگر نيزه ها برای يافتنش جستجو کنند، آن را نيابند (حِصْناً حَصيناً وَ سِتْراً سَتيرا)... و اگر بر تو نادانی کرد، در مقابل آن بردباری داشته باش و با مسالمت با او رفتار کن، زبان دشنام را از او برگردان و اگر کسی به او خيانتی کرد، از آن جلوگيری کن و همواره با بزرگواری و کريمانه با او برخورد کن و نيست قدرتی جز به خواست خداوند».
حال، با توجّه به اينکه در عصر حاضر آپارتمان نشينی رواج پيدا کرده است، فرهنگ آپارتمان نشينی و لزوم رعايت حقوق همسايه بيشتر مطرح میگردد. در اين قسمت، چند نمونه از مواردی که بايد در رعايت آنها دقّت نمود، ذِيلاً استفاده میشود و اميد است با بکار بستن آنها در زندگی روزمرّه، از برکات و عنايات بالاتر خداوند متعال بهره مند گرديم.
1- خودداری از تند راه رفتن و کشيدن ميز و صندلی و کوبيدن ميخ به ديوار، بخصوص در اوقات استراحت.
2- عدم استفاده از دستگاههای پُرصدا از جمله چرخ گوشت و جاروبرقی در ساعات استراحت.
3- مراقبت از کودکان و جلوگيری از بازی و سر و صدای آنان در حياط منزل يا محوّطة آپارتمان.
4- جلوگيری از ترقّه بازی در چهارشنبة آخر سال.
5- عدم ايجاد سر و صدا در راه پلّه خصوصاً در ساعات استراحت، و رعايت سکوت و آرامش هنگام استقبال و بدرقة ميهمان، به عنوان نمونه: ميهمان را در ساعت دوازده شب با صدای بلند بدرقه نکند.
6- صرفه جويی در مصرف آب گرم در اوقاتی که اکثر خانواده ها در حال استحمام هستند.
7- استفاده از مکانهای مُشاع از جمله سالن اجتماعات، با اجازة عموم همسايه ها.
8- خودداری از ايجاد هزينه های اضافی و تحميل آن به همسايه ها.
9- دقّت در آويزان کردن لباسها و اشياء شسته شده در بالکن، بطوری که آب آن به بالکن همسايه نريزد.
لازم به ذکر است که مؤمن در کنار ادای حقوق ياد شده، بايد نسبت به آزار و اذيّت احتمالی همسايه هم تحمّل داشته و با او مدارا کند. حضرت امام کاظم(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «لَيْسَ حُسْنُ الْجِوارِ كَفَّ الْاَذٰى وَ لكِنَّ حُسْنَ الْجِوارِ الصَّبْرُ عَلَى الْاَذٰى»[13]. حضرت امام باقر(عَلَيهِ السَّلام) نيز فرمودند: «حُسْنُ الْجِوارِ يَعْمُرُ الدِّيارَ وَ يَزيدُ فِي الْاَعْمار»[14] همسايه داری خوب، شهرها را آباد و عمرها را طولانی و پُربرکت می گرداند.
1- مستدرک الوسائل، ج2، ص79
2- مستدرک الوسائل، ج2، ص79
3- مجموعه ورام، ج1، ص47
4- خصال، ترجمه فهری، ج1، ص226
5- همساية بد بزرگترينِ سختی و شديدترينِ بلا است (تصنيف غرر الحکم و دررالکلم، ص436).
6- نهج الفصاحه، مجموعه سخنان رسول اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ)، حديث480
7- نهج الفصاحه، مجموعه سخنان رسول اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ)، حديث55
8- نيست خيری در او، او از اهل آتش است (بحارالانوار، ج68، ص394).
9- روضةالواعظين، ج2، ص388
10- امالی صدوق، ص428
11- کافی، ج2، ص364
12- خدا را خدا را در مورد يتيمان (سفارش میکنم)... خدا را خدا را در مورد قرآن (سفارش میکنم)... خدا را خدا را در مورد همسايه هايتان (سفارش میکنم)... خدا را خدا را در مورد نماز (سفارش میکنم)... (نهج البلاغه مرحوم دشتی، نامة47).
13- حُسن همسايگى به اين نيست كه به همسايه خود آزار نرسانى، بلکه حُسن همسايگی به اين است كه تحمل آزار همسايه را بنمائى (بحارالانوار، ج75، ص320).
14- کافی، ج2، ص667