آیة شریفة مورد بحث، راه رحمت و امید را برای انسانها گشوده است؛ اما همانطور که کسانی که از رحمت الهی مأیوس میشوند، از لسان قرآن کافر هستند «لا يَيْاَسُ مِنْ رَوْحِ اللهِ اِلاَّ الْقَوْمُ الْكافِرُون»[1]، همانگونه نیز کسانی که از مکر الهی احساس امنیت کنند، خاسران هستند «فَلا يَاْمَنُ مَكْرَ اللهِ اِلاَّ الْقَوْمُ الْخاسِرُون»[2].
بنابراین معلوم میشود که بخشش و غفران الهی بیقید و شرط نیست ولذا انسان از طرفی باید مأیوس از رحمت الهی نباشد و از طرف دیگر نیز مطمئن به آمرزش خداوند نباشد و احساس امنیت کاذب ننماید. حضرت مولای متقیان امام علی(عَلَيهِ السَّلام) به فرزندشان حضرت امام حسن(عَلَيهِ السَّلام) میفرمایند: «يا بُنَیَّ خَفِ اللهَ خَوْفاً اَنَّكَ لَوْ اَتَيْتَهُ بِحَسَناتِ اَهْلِ الْاَرْضِ لَمْ يَقْبَلْها مِنْكَ وَ ارْجُ اللهَ رَجاءً اَنَّكَ لَوْاَتَيْتَهُ بِسَيِّئاتِ اَهْلِ الْاَرْضِ غَفَرَها لَك»[3] پسرم! از خدا چنان بترس كه اگر نيكيهاى مردمِ روى زمين را براى او بياورى، از تو نپذيرد، و به خدا چنان اميدوار باش كه اگر گناهان مردمِ روى زمين را براى او بياورى، تو را بيامرزد. به فرمودة استاد جوادی آملی، ما از عاقبت کار خود مطمئن نیستیم که آیا میتوانیم این ایمان را سالم به سرمنزل مقصود برسانیم و به صاحبش بسپاریم؟ هر قدر که معرفت الهی در وجود انسان بالاتر باشد، احساس عجز و ناتوانی و بدهکاری به درگاه الهی بيشتر میشود، لکن هر چه جهل و نادانی بیشتر، امنیّت و طلبکاری از خداوند هم بالاتر است.
پس آیة شریفة مورد بحث، بابی را برای انسان می گشاید که حقیقت ایمان با آن حاصل میگردد و آن، خوف و رجاء است. خوف و رجاء باید در وجود آدمی مساوی باشد، بدین معنا که هر قدر از عذاب الهی میترسد، به همان اندازه امیدوار به رحمت الهی باشد، همانطور که فرمود: «يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً»[4]. وقتی انسان به اعمال خود و به نادانی و روسیاهی و خطاها و قصورهایش مینگرد، خوف او را احاطه میکند، اما وقتی به رحمت واسعه و بیکران الهی مینگرد، قلب و وجودش پر از امید میشود و این حقیقت ایمان است. مؤمن، همواره از ناحیة اعمال خود نگران است، لکن به رحمت خداوند امیدوار میباشد. در وجود مؤمنِ حقیقی هیچ کدام از خوف و رجاء از یکدیگر سبقت نمیگیرند و مؤمنان حقیقی پیوسته در میان اين دو به سر میبرند.
1- ناامید نمیشود از رحمت خداوند مگر گروه کافران (مبارکة یوسف(عَلَيهِ السَّلام)/88).
2- پس ایمن نمیدانند از مکر خداوند مگر زیانکاران (مبارکة اعراف/99).
3- بحارالانوار، ج67، ص394
4- میخوانند پروردگارشان را از روی خوف و طمع (مبارکة سجده/16).