خداوند متعال کسانی را که آگاهانه ره به بیراهه زدند، درحالیکه دلهایشان به حقیقت روشن شده بود، دلهایشان را برمیگرداند «فَنَرُدَّها عَلى اَدْبارِها» و یا آنها را مورد لعن قرار میدهد «اَوْ نَلْعَنَهُمْ». استاد جوادی آملی میفرمايند: بعضی از مفسّران پنداشته اند که اين آية شريفه دربارة قيامت است، درحالی که ظاهراً آيه در مقام تهديد و مربوط به دنياست، از اين جهت، برخی ديگر گفته اند که بنی اسرائيل قبل از قيامت، به يکی از اين دو خطر، يا به هر دو مبتلا خواهند شد.
لعنت، به معنای دور بودن از رحمت الهی است. خداوند متعـال میفرماید: رحمت خود را از چنین کسانی سلب میکنیم، همانطور که از اصحاب سَبت، سلب نمودیم. سَبت به معنای تعطیل و قطع است و به این سبب که تعطیلی قوم یهود روز شنبه بود، لذا اصحاب سبت نام گرفتند. خداوند برای آزمایش و امتحان گروهی از یهودیان که در ساحل زندگی میکردند، صید دریایی را در روز شنبه ممنوع فرمود. این امتحان الهی برای آنان بود و ماهیان دریا که روزهای دیگر زیر آب بودند، روزهای شنبه که روز ممنوعه برای صید بود، به روی آب می آمدند، درحالی که روزهای دیگر ماهیها روی آب نبودند «اِذْ تَاْتيهِمْ حيتانُهُمْ يَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً وَ يَوْمَ لا يَسْبِتُونَ لا تَاْتيهِمْ كَذلِكَ نَبْلُوهُم بِما کانُوا یَفْسُقُونَ»[1]. آنها برای اینکه ماهیها را صید کنند، مکری اندیشیدند و حوضچه هايی کنار دريا کندند و وقتی ماهیها آنجا جمع میشدند، راه های خروج ماهیان را عصر شنبه میبستند و روز یکشنبه آنها را صید میکردند و بدین ترتیب در امتحان الهی، مردود شده و به لعنت خداوند گرفتار و مسخ شدند و به شکل بوزينه درآمدند «وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِی السَّبْتِ فَقُلْنا لَهُم كُونُوا قِرَدَةً خاسِئينَ»[2]. البته خداوند متعال فقط به خاطر یک جرم و گناه، آنان را مسخ نفرمود، بلکه بخاطر اینکه کار و پیشه و شیوه شان، گناه و کارشکنی و مخالفت بـا حضرت موسی(عَلَيهِ السَّلام) بود. حضـرات موسی و عیسی(عَلَيهِم االسَّلام)، هر دو برای قوم بنیاسرائیل ارسال شده بودند، لکن با وجود آن همه حقایق، باز مرتکب جرم شدند ولذا به کیفر الهی مبتلا شده و مورد لعنت پروردگار قرار گرفتند.
خداوند، انسان را به زیباترین جمال و بر جمال خويش آفرید «خَلَقَ اللهُ آدَمَ عَلی صُورَتِهِ»[3]، هیچ موجودی همانند انسان زیبا و جمیل آفریده نشده است، لکن قدرت اختیار و انتخاب هم دارد که به دست خود، سرانجامِ نیکو و آباد برای خود رقم زند و یا سرانجامِ شوم و رسوایی ابدی و دائمی را برای خود تدارک ببیند، که این سرانجام شوم، نتیجة جرم و گنـاه و بیراهه روی خود انسـان است «وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْن»[4]، «اِنّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ اِمّا شاكِراً وَ اِمّا كَفُوراً»[5].
خدای سبحان در پایان آیة شریفة مورد بحث میفرماید: «وَ كانَ اَمْرُ اللهِ مَفْعُولاً» و هست کار خداوند انجام شدنی. خداوند متعال دو نوع فعل دارد: 1- فعل تکوینی 2- فعل تشریعی. در اوامر تشریعی، انسان اختیار دارد و اين اوامر تخلّف پذیر می باشند، ولی در اوامر تکوینی اختیاری ندارد و تخلّفناپذیر هستند «اِنَّما اَمْرُهُ اِذا اَرادَ شَيْئاً اَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ»[6]. به عنوان نمونه: خداوند اراده فرموده که عدّهای سفیدپوست و عدّه ای سیاه پوست باشند، گروهی مذکّر باشند و گروهی مؤنّث. همچنین خداوند اراده فرموده که انسان برای زنده ماندن، تنفّس کند و ... تمام اینها مربوط به ارادة تکوینی پروردگار بوده و تخلّف ناپذیر هستند ولذا میفرماید: «كانَ اَمْرُ اللهِ مَفْعُولاً»، که درواقع همان «کُن» پروردگار است. منظور از «کُن»، لفظ نیست که خداوند بطور لسانی بفرماید، بلکه ارادة پروردگار، همان «کُن» اوست و «کُن» پروردگار، همان «یَکون» اوست؛ یعنی به محض اینکه خداوند به امری اراده فرمود، آن امر انجام مییابد.
امّا در امور تشریعی، خدای سبحان انسانها را صاحب اراده و اختیار قرار داده است و این چنین نیست که انسان جبراً به سوی گناه نرود و خطا نکند. به عبارت دیگر، خدای سبحان از سویی انسان را مختار آفریده و از سوی دیگر، خطا و گناه را ممنوع فرمـوده است و این انسـان است کـه از این اختیـار خدادادی سوءاستفاده میکند و بسوی گناه میرود و به جای راه، چاه، و به جای هدایت، ضلالت، و به جای حقّ، باطل را برمیگزیند. آری، خداوند متعال انسان را آزاد قرار داده تا با اختیار خود خیر و شر، یا راه و چاه، يا هدايت و ضلالت را برگزیند. اگر خداوند میخواست، میتوانست همة بندگانش را مؤمن نماید، لکن خداوند متعال خواسته که انسانها انتخابگر باشند و براساس انتخاب خود، مورد معامله و پاداش و کیفر قرار گیرند.
1- زمانی که می آمد ايشان را ماهی هايشان روز شنبه برايشان برای امتحان، و روز غير آن نمیآمد ايشان را، اينچنين آزمايش میکنيم ايشان را به آنچه که نافرمانی میکردند (مبارکة اعراف/163).
2- و البتّه به تحقيق دانستيم کسانی را که نافرمانی کردند از شما در روز شنبه، پس گفتيم به آنان باشيد بوزينگان رانده شده (مبارکة بقره/65).
3- خلق نمود خداوند آدم را بر صورت خودش (بيان نورانی رسول اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ)؛ بحارالانوار، ج11، ص111).
4- و هدايت نموديم او را به دو راه (خير و شرّ) (مبارکة بلد/10).
5- همانا ما هدايت کرديم او را به راه، يا شکرگزار است يا ناسپاس (مبارکة انسان/3).
6- اين است و جز اين نيست که امر او زمانی که اراده کند چيزی را اينکه میگويد به آن باش، پس میشود (مبارکة یس/82).