در جلسۀ سابق مطالبی پیرامون آخرین آیۀ شریفۀ مبارکۀ نساء استفاده شد و ادامۀ مطـالب در مورد همین آیـۀ شریـفه استفاده می گردد. این آیۀ شریفه از سورۀ مبارکۀ نساء در مورد ارث است و معنای ارث این است که فردی از دنیا برود و مالی به جا گذارد که در میان ورثه تقسیم شود. آیۀ شریفۀ مورد بحث پیام جاویدان دارد و آن اینکه: خدای سبحان اموالی را که به انسان می دهد، امانت است.
خداوند متعال این امانت را در چند روزۀ دار دنیا در اختیار انسان قرار داده است تا دنیا را در حد دنیا بودن آباد کند، ولکن توجه عمده را در آبادسازی خانۀ آخرت معطوف نماید. انسان در سرای آخرت هیچ ندارد، مگر اینکه با اموالی که خدای سبحان در دنیا در اختیارش قرار داده و با عمل به اعمالی که او را مکلّف فرموده، سرمایه ای برای سرای باقی خود بیندوزد و با آن خانۀ ابدی خود را آباد سازد. اما اگر انسان از آنچه که خدای سبحان به او داده، بهره نبرد، در روز قیامت دست خالی و خاسر و زیانکار خواهد بود. به فرمودۀ استاد جوادی آملی «ابریشم های سرای آخرت را کرم ابریشم نمی بافد، بلکه اعمال صالح فراهم میکند». پس حال که اموال انسان، امانتی است که در چند روزۀ دنیا در اختیار او قرار گرفته است، عقل سلیم ایجاب میکند که از داشته های خود در دار دنیا بهره ببرد و قبل از اینکه اختیار اموالش از دستش خارج شود و در اختیار ورثه قرار گیرد، برای سرای جاوید و ابدی خویش سرمایه بیندوزد. آیۀ شریفۀ مورد بحث درواقع این چنین پیام می دهد که ای انسان تا زمانیکه قدرتِ تصرّف در اموالت را داری، آخرت و سرای جاویدان خود را با آن آباد کن.
بعد از وفـات انسـان، امـوال او در اختیـار ورثه قرار می گیرد و ما فرض الله میان ورثه تقسیم می گردد و میّت فقط در ثلث اموال حقِّ تصرُّف دارد و به این سبب حضرت امیرالمؤمنین امام علی(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «يَا ابْنَ آدَمَ كُنْ وَصِیَّ نَفْسِكَ فی مالِك»[1] ای فرزند آدم، در مورد اموالت وصیّ خودت باش. یعنی قبل از وفات و در حال حیات که اختیار اموالت را داری، به فکر فردای خود باش.«یکی از سرمایه‌داران مدینه وصیت کرد که انبار خرمای او را پیامبر اسلام(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) به بینوایان انفاق کند. پس از مرگ او، رسول خدا(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) تمام خرماها را به بینوایان دادند، آنگاه یک عدد خرمای خشکیده و کم مغز برداشته و به مسلمانان فرمودند: سوگند به خدا که اگر خودِ این مرد، این یک دانه خرما را به بدبخت و گرسنه‌ای می‌داد، پاداش آن نزد پروردگار بیش از همۀ این انبار خرماست که من به دست خود که پیامبر خدا هستم، به فقرا و بینوایان دادم»[2]. خداوند متعال این تکالیف و وظایف عبادی را برای ما مقرّر فرموده تا با انجام آنها برای سرای جاوید خود جهیزیه تهیه کنیم، ولذا قبل از اینکه به فکر تهیۀ جهیزیه برای فرزندانمان باشیم، شایسته است که به فکر تهیه جهیزیه برای سرای جاوید خود باشیم و به خانۀ ابدی خود توشه بفرستیم. اما متأسفانه عدّ ه ای نه تنها انفاق و احسان استحبابی ندارند، بلکه از وظیفۀ اصلی و واجب خود که پرداخت خمس و زکات است، به بهانۀ تأمین زندگی اولاد و... شانه خالی می کنند.
حضرت امام محمّدباقر(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «شيوۀ اميرالمؤمنين(عَلَيهِ السَّلام) در كوفه اين بود كه چون نماز عشاء را می خواندند، سه بار به مردم ندا می كردند كه همه می شنيدند، (و می فرمودند:) اى مردم بار ببنديد خدا شما را رحمت كند»[3]. برای خودتان جهیزیه فراهم کنید تا خداوند بر شما رحم نماید. انسان هر انفاق و احسانی را که انجام می دهد، از اموالی است که خدای سبحان در اختیار او قرار داده است. نگاه مؤمنانه و موحّدانه به اموال این است که انسان هر آنچه انفاق می کند، به نفع خود اوست و به خانۀ ابدی خویش می فرستد و چیزی به تشکیلات خداوند افزوده نمی گردد. حضرت پیامبر اسلام(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) فرمودند: «چون شب معراج به آسمانها پرواز كردم، وارد بهشت شدم، سپس زمين هموارى را ديدم كه در آن زمين فرشتگان بقعه اى می ساختند، يك خشت از طلا و يكى از نقره، پرسيدم چرا گاهى مشغول كار هستيد و گاهى هم بيكار؟ گفتند: منتظر مصالح هستيم. پرسيدم از كجا مصالح ساختمانى براى شما مى آيد؟ گفتند: مصالح ساختمانى ما گفتن مؤمن است «سُبحانَ الله وَ الحَمدُ لِلَّه وَ لا اِلهَ اِلَّا الله وَ الله اَكبَر»، هرگاه اين ذكر را بگويد، ما مشغول ساختن بقعه می شويم و هرگاه از اين ذكر خاموش شود، ما هم بيكار مى ايستيم»[4]. پس انسان با هر خدمت فی سبیل اللّهی که انجام می دهد، به سرای جاویدان خود که مرگ و نابودی در آن نیست، مصالح می فرستد. همین که انسان وارد جهان آخرت شد، موجودی به نام مرگ را آورده و ذبح می کنند*، ولذا در آن دنیا مرگی در کار نیست «هُمْ فيها خالِدُون»[5]. نیکوکار و بدکار هر دو در سعادت ابدی یا شقاوت ابدی قرار دارند و به این علت در دو مورد از قرآن کریم این آیۀ شریفه با مختصر تفاوتی ذکر شده است که: «اَلْمَلائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ اَدْبارَهُمْ»[6]، وقتی مجرمی از دنیـا می رود، فرشتگان مُوَکَّل دنیا از پشت می زنند که زودتر خارج شو و فرشتگان موکّل آخرت به صورت او می زنند که چرا دست خالی آمدی و با چه می خواهی زندگی کنی؟
انسان به هنگـام مرگ، دستش به طوری از تمـام اموالش خالی می شود که حتی اگر یک دندان طلا هم در دهان داشته باشد، آن را در می آورند و او را دفن می کنند، ولذا شایسته نیست که بخاطر چند روزۀ دنیوی سرای جاوید خود را تاراج کند، بلکه در آن زمانی که خود، اختیار دارد، مال محبوب را فدای معبود محبوب نماید، چراکه انفاق و احسانی ارزشمند است که در زمان حیات انسان صورت گیرد، وگرنه وقتی دست انسان از دنیا کوتاه شد و چشم از جهان بست و چشم حقیقت بینِ او باز شد، آرزو می کند که تمام اموال روی زمین از آنِ او باشد و همه را در راه خداوند انفاق و احسان کند و در برابر عذاب الهی فدیه بدهد، ولی آرزویی بی حاصل است «وَ لَوْ اَنَّ لِلَّذينَ ظَلَمُوا ما فِی الْاَرْضِ جَميعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لاَفْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذابِ يَوْمَ الْقِيامَة...»[7]، زیرا دیگر قدرت در دست او نیست و ورثه هرگونه که بخواهند، از مال او استفاده می کنند و او به عنوان فقیر واقعی وارد جهان آخرت می گردد.
[1]- نهج البلاغه، فرازی از حکمت254
[2]- نمونه معارف اسلامی، ص419
[3]- كانَ اَميرُ الْمُؤْمِنينَ(عَلَيهِ السَّلام) بِالْكُوفَةِ اِذا صَلَّى الْعِشاءَ الْآخِرَةَ يُنادِی النّاسَ ثَلاثَ مَرّاتٍ حَتّى يُسْمِعَ اَهْلَ الْمَسْجِدِ اَيُّهَا النّاسُ تَجَهَّزُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ (امالی الصدوق، ص498).
[4]- ارشاد القلوب، ترجمه رضايى، ج1، ص209
* حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «در روز قیـامت، مرگ را بـه صـورت موجـودی حـاضر می کنند و سر او را ذبـح می کنند، سپس گفته می شود: ای اهل بهشت برای همیشه در بهشت خواهید ماند و مرگی نیست و ای اهل جهنم برای همیشه جهنمی هستید و مرگی وجود ندارد» (بحارالانوار، ج8، ص346).
[5]- ایشان در آن جاودانی هستند (مبارکه بقره/۲۵).
[6]- فرشتگان میزنند بر صورت هایشان و بر پشتهایشان(مبارکه حضرت محمد(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ)/۲۷).
[7]- و اگر همۀ آنچه در زمين است و همانند آن برای ستمکاران می بود، قطعاً آن را برای رهايی خودشان از عذاب سختِ روز قيامت فديه می دادند... (مبارکه زمر/47).