خدای سبحان در ادامۀ آیۀ شریفۀ مورد بحث می فرماید: «وَ اِنْ كُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَ اِنْ كُنْتُمْ مَرْضى اَوْ عَلى سَفَرٍ اَوْ جاءَ اَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ اَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعيداً طَيِّباً» و اگر باشید جُنُب که غسل جنابت بر شما واجب شده و موقتاً از طهارت و عبادت دور هستید، در این صورت غسل کنید و تمام بدن را بشوئید. اما اگر شما مریض و یا در سفر بودید یا برای یکی از شما قضای حاجت پیش آمد و یا مسّ کردید زنان را، پس آبی نیافتید، در این صورت می توانید وضو و غسل را تبدیل به تیمّم کنید که به آن، تیمّمِ بدل از وضو یا تيمّمِ بدل از غسل گفته می شود. ملاحظه می شود ادب و عفّت کلام در قرآن کریم به زیباترین صورت رعایت شده که به جای قضای حاجت، کلمۀ «غائِطِ» را که به معنای گودی و گودال است، بیان فرموده و به جای ارتباط زناشویی با همسر، «لامَسْتُمُ النِّساءَ» یا مسّ زنان آمده است. حال می فرماید: در چنین صورتی، به جای غسل و وضو، تیمم کنید بر خاک پاک «فَتَيَمَّمُوا صَعيداً طَيِّباً».
قابل توجه است: با وجود استحمام در حمام یا شنا در استخر، طهارت لازم برای نماز بدست نمی آید، لکن با تیمّم و خاک مالی بجای غسل یا وضو، طهارت ظاهری و باطنی لازم برای حضور در پیشگاه الهی کسب می شود. همانطور که در بخش وضو نیز استفاده شد، برای حضور در پیشگاه الهی، هم طهارت ظاهری لازم است و هم طهارت باطنی. تيمّم دارای آثار بهداشتی نيز می باشد، به اين صورت که خاک پاکيزه، حالت ميکروب زدايی دارد. در تأیید این مطلب ملاحظه می شود که ظرفی را که سگ از آن غذا خورده، چیزی جز خاک، پاک نمی کند. در دهان سگ میکروبی وجود دارد که تنها با خاک مالی پاک می شود. اما ملاحظه می شود که متأسفانه چگونه در جوامع غربی، سگ جای خانواده را می گیرد و عدّ ه ای تنها با سگشان زندگی می کنند و بعد از مرگشـان، سگ وارث ثروت هنگفتشـان می گردد. همچنین به علت خاصیت میکروب کشی خاک، مردگان را در آن دفن می کنند تا میکروب حاصل از فساد اجساد از بین برود. توصیه به خاک بازی کودکان نیز به دلیل خاصیت ضد میکروب آن است. حال خداوند متعال می فرماید: اگر برای غسل یا وضو آبی یافت نشد، تیمّم کنید، البته تیمّم با هر خاکی درست و صحیح نیست، بلکه با آن خاکی صحیح است که آلودگی به آن نرسیده و محل عبور و مرور مردم نیست و خاکِ مکان مرتفع و پاک می باشد که میکروبی به آن نرسیده باشد «صَعيداً طَيِّباً». امـام صادق (عَلَيهِ السَّلام) می فرمايند: «حضرت امیرالمؤمنین امام علی(عَلَيهِ السَّلام) نهی می فرمودند از تیمّم کردن انسان بر خاکی که اثر راه رفتن در آن باشد و محل رفت و آمد باشد»[1].
تیمّم، علاوه بر تأمین طهارت ظاهری، موجب طهارت معنوی و باطنی نیز می گردد و درواقع اثر مهم آن، تأمین طهارت معنوی است و به این سبب جایگزین غسل و وضو می شود و جای غسل و وضو را که طهارت ویژه است، می گیرد.
اثر معنوی تیمّم خاکساری در پیشگاه پروردگار است و تیمّم کننده درواقع به پیشگاه الهی چنین عرضه می دارد که: خداوندا در پیشگاه تو خاکسار می شوم و دیگر منیّت و خودخواهی ندارم. آری جایگاه عبودیّت و بندگی، جایگاه فروتنی و خاکساری و خضوع است، همانطور که در مبارکۀ قصص می خوانیم: «تِلْكَ الدّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذينَ لا يُريدُونَ عُلُوًّا فِی الْاَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقينَ»[2] خانۀ سعادت آخرت از آنِ کسانی است که هرگز غرور و کبر و تکبّر و علّو و برتری جویی در آنها نبوده است. این جایگاه، جایگاه خاکساران و فروتنان است، همانطور که عالی ترین و زیباترین و شریف ترین عمل در نماز، سجده به پیشگاه حق سبحان می باشد. سجده، نقطۀ فرود انسان است. در سجده، عزیزترین عضو که صورت یا پیشانی است، بر پَست ترین پدیده که خاک می باشد، ساییده می شود. یعنی عبد کجا و غرور و برتری جویی و منیّت کجا؟ آری، سجده، فقر و ذلّت و خاکساری انسان را نشان می دهد و به این علت انسان در سجده بیش از هر زمان دیگر به خداوند نزدیک می شود. در مقام و منصب بندگی، منیّت و غرور و خودخواهی جایگاهی ندارد، ولذا بنده با تیمّم نیز خاکسارانه خود را خاک مالی می کند تا به حضور رب جلیل برسد، درحالی که آثاری از خودخواهی و منیّت در او نباشد