آیۀ شریفۀ سابق در مورد نماز قصر بود و خداوند متعال برای بیان اهمیّت مسئلۀ نماز و وجوب آن که در هیچ شرایطی حتّی جنگ و جهاد، تعطیل بردار نیست و تنها تخفیف داده میشود، احکام نماز قصر را بیان فرمود و استفاده شد با توجه به عام بودنِ مسئلۀ «اِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْاَرْضِ»[1] چه خوف و ترس باشد یا نباشد، چه جنگ باشد یا نباشد، نماز در سفری که به حَدّ تَرَخُّص رسید و قصد اقامت صورت نگرفت، قصر است و منظور از نماز قصر در آیۀ شریفۀ سابق، نماز خوف نیست و نماز خوف در آیۀ شریفۀ مورد بحث مطرح میگردد. نماز خوف مانند نماز قصر است، لکن در زمان جنگ و جهاد که خطرِ دشمن باشد و نیز زمانی که خوف حملۀ درندگان وجود دارد، اقامه میگردد. به عبارت دیگر، زمانی که در سفر، خطر انسان را تهدید میکند، نماز خوف اقامه میشود. خداوند متعال به رسول گرامی خود میفرماید: و زمانی که تو در میان ایشان قرار داری، پس اقامه میکنی برای ایشان نماز را، پس باید اقامه کنند گروهی از ایشان با تو «وَ اِذا كُنْتَ فيهِمْ فَاَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ فَلْتَقُمْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ»، یعنی یک گروه نگهبانی میکنند و سنگر را حفظ مینمایند و گروه دیگر به رسول خدا(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) اقتداء میکنند و رکعت اوّل را با آن حضرت بجا میآورند و زمانی که حضرت پیـامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) رکعت دوّم را میخوانند، رکعت دوّم را آنقدر طول میدهند که گروه اوّل نیّت نماز فرادی نموده و نماز را به پایان میبرند و گروه دوّم به آن حضرت اقتداء میکنند و رکعت اوّلشان را با حضرت به جماعت میخوانند و آنگاه حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) نمازشان را تمام کرده و گروه دوّم، رکعت دوّمشان را فرادی میخوانند. حال چه گروه اوّل که با حضرت رسول خدا(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) وارد نماز شدند و چه گروه دوّم که بعداً ملحق گشتند، باید مسلّح باشند «وَ لْيَاْخُذُوا اَسْلِحَتَهُمْ فَاِذا سَجَدُوا فَلْيَكُونُوا مِنْ وَرائِكُمْ وَ لْتَاْتِ طائِفَةٌ اُخْرى لَمْ يُصَلُّوا فَلْيُصَلُّوا مَعَكَ» و نه تنها سلاح داشته باشند، بلکه در کمال هوشمندی تمام حرکات دشمن را زیر نظر داشته باشند «وَ لْيَاْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَ اَسْلِحَتَهُمْ»، چراکه اگر تنها سلاح باشد و هوشیاری نباشد، دشمن که همواره در کمین است، از غفلت مسلمانـان استفاده کرده و یک مرتبه حمله میکند «وَدَّ الَّذينَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ اَسْلِحَتِكُمْ وَ اَمْتِعَتِكُمْ فَيَميلُونَ عَلَيْكُمْ مَيْلَةً واحِدَةً». هوشیاری در جنگ آنچنان اهمیّت دارد که حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «اِنَّ اَخَا الْحَرْبِ الْاَرِق»[2]. جملۀ شریفۀ «وَ خُذُوا حِذْرَكُمْ» در بخش پایانی آیۀ شریفه و تعبیرهای یاد شده، دلالت دارند که رعایت هوشمندی و احتیاط، مطلق و واجب است. پس امکان دارد که اخذ سلاح در برخی از شرایط بیرونی، مانند بارندگی یا شرايط درونی، مانند بیماری، واجب نباشد، ولی هوشیاری و فرزانگی همواره واجب است و اخذ فهم، زمان برنمیدارد و همیشه و در هر حالی واجب می باشد. از اینرو کلمۀ «اخذ» در آیۀ شریفه، سه بار آمده است: اَخذ سلاح «وَ لْيَاْخُذُوا اَسْلِحَتَهُمْ»، اخذ مجموع سلاح و هوشياری «وَ لْيَاْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَ اَسْلِحَتَهُمْ» و اخذ خصوص حذر «وَ خُذُوا حِذْرَكُمْ». پس اگر تعدادی از رزمندگان مریض باشند و یا به علّت باران اذیّت شوند، میتوانند سلاح هایشان را زمین بگذارند و نماز را اقامه کنند «اِنْ كانَ بِكُمْ اَذىً مِنْ مَطَرٍ اَوْ كُنْتُمْ مَرْضى اَنْ تَضَعُوا اَسْلِحَتَكُمْ»، امّا باز هم باید هوشیاریشان را حفظ کنند «وَ خُذُوا حِذْرَكُمْ». نماز خوف هم بمانند سایر عبادات، کلیّاتش در قرآن کریم آمده و جزئیّات بـا رجوع بـه سنّت حضرت رسول اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) و آل طاهرینشان روشن میگردد.
چند نکته در مورد نماز خوف قابل توجه میباشد که عبارتند از:
1- نماز خوف تنها مربوط به شخص حضرت رسول الله(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) نیست و در هر زمان که خوف و خطر باشد، میتوان به امامت امامِ دیگری نماز خوف را اقامه کرد.
2- نماز خوف تنها به جماعت خوانده نمیشود، بلکه فُرادی هم اقامه میگردد. امّا با توجه به اجر و پاداش عظیم نماز جماعت که بنا به فرمودۀ حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) بیست و پنج برابر نماز فرادی می باشد*، شایسته است که به جماعت اقامه شود.
لازم به یادآوری است که: با توجه به اجر و پاداش نماز جماعت، در خانواده، مادر و دختر یا زن و شوهر یا تمام اعضای خانواده میتوانند به همدیگر اقتداء کرده و نماز جماعت اقامه کنند و از اجر و فضیلت نماز جماعت بهره مند گردند. البته مرد به زن نمیتواند اقتداء کند، ولی طبق فتوای عدّۀ کثیری از مجتهدین، زن به زن میتواند اقتداء نماید.