خداوند متعال در آیۀ شریفۀ نود و هشت، مستضعفان واقعی و حقیقی را که به دلیل ضعف بدنی یا ضعف اقتصادی و یا ناتوانی فکری امکان مهاجرت نداشتند، مستثنی میفرماید. خدای سبحان در آیات شریفۀ سابق در شأن فریضۀ عظیم جهاد و تشویق مجاهدان و تقبیح جهادگريزان و تجلیل مهاجران و تقبیح کسانی که از مهاجرت خودداری کردند، مطالبی بیان فرمود. استضعاف به معنای ضعیف قرار داده شده است. حضرت امام علی(عَلَيهِالسَّلام) میفرمایند: «مستضعف کسی نیست که حجّت بر او تمام شده و گوشش آن را شنيده و قلبش آن را درک کرده است»[1]. از حضرت امام موسی کاظم(عَلَيهِالسَّلام) نیز در مورد ضعفاء و ناتوانان در دين سوال شد، آن بزرگوار فرمودند: «اَلضَّعيفُ مَنْ لَمْ تُرْفَعْ اِلَيْهِ حُجَّةٌ وَ لَمْ يَعْرِفِ الْاِخْتِلافَ فَاِذا عَرَفَ الْاِخْتِلافَ فَلَيْسَ بِمُسْتَضْعَف»[2] ضعيف آن كسى است كه حجت به او نرسيده و اختلاف را نفهميده است، و چون اختلاف را فهميد، مستضعف نيست.
خدای سبحان در آیۀ شریفۀ نود و هشت، معیار کُلّی استضعاف را بیان میفرماید که ناتوانی جسمی یا فکری است و مدّعیان استضعاف را از مستضعفان واقعی میشناساند. مستضعفان حقیقی کسانی هستند که بر اثر ظلم و فشار و تحت سلطه بودن و یا نرسیدنِ حقایق و معارف دینی، امکان هجرت ندارند، همانطور که در آیۀ شریفۀ هفتاد و پنج همین مبارکه میفرماید: «وَ ما لَكُمْ لا تُقاتِلُونَ فی سَبيلِ اللهِ وَ الْمُسْتَضْعَفينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ الَّذينَ يَقُولُونَ رَبَّنا اَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْيَةِ الظّالِمِ اَهْلُها...»[3].
با توجه به مطالب مذکور معلوم میشود عذر و توجیه کسانی که ادّعا میکنند همسرم مانع از اعمال خیر و واجباتم شد، یا پدر و مادرم مانع شدند و یا محیط مساعد نبود، در روز قیامت و در پیشگاه الهی مورد قبول قرار نمیگیرد.
[1]- وَ لا يَقَعُ اسْمُ الْاِسْتِضْعافِ عَلى مَنْ بَلَغَتْهُ الْحُجَّةُ فَسَمِعَتْها اُذُنُهُ وَ وَعاها قَلْبُه (نور الثّقلين، ج1، ص536؛ نهج البلاغه، فرازی از خطبه189).
[2]- الکافی، ج2، ص406
[3]- و چه شده برای شما که مقاتله نمی کنيد در راه خداوند و در راه مستضعفان از مردان و زنان و کودکان، کسانی که می گويند: پروردگار ما، خارج نما ما را از اين قريه که ستمکار است اهل آن... (مبارکه نساء/75).