همانطور که در آیات شریفۀ سابق نیز استفاده شد، خداوند متعال، مؤمنین را از دوستی با منافقان که بدترین افراد و کفرشان، بدترین کفر، و بدترین جهنم، جایگاه ایشان است، نهی فرمود. اما قابل توجه است که: اگر چنین افرادی هم از باب توبه که وسیع ترین باب رحمت الهی است وارد شوند، به این سبب که از باب غَفّارالذُّنُوب وارد گشته اند، مورد عفو و آمرزش قرار می گیرند. باب غَفّارالذُّنُوب حتی به روی آلوده ترین افراد باز است، ولذا منافق نیز با این انحطاطش، اگر از باب توبه وارد شود، توبه اش مقبول است.
خداوند متعال در سورۀ مبارکۀ توبه می فرماید: «اِسْتَغْفِرْ لَهُمْ اَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ اِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللهُ لَهُمْ»[1] پیامبرم اگر برای منافقین طلب آمرزش کنی یا نکنی، اگر هفتاد مرتبه هم طلب آمرزش کنی، خداوند ایشان را نمی بخشد. اما عظمت توبه به آن حدّی است که همین افرادی که حتّی با استغفار حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) نیز آمرزیده نمی شوند، در صورت توبۀ حقیقی و واقعی و جبران مافات، مورد عفو و آمرزش قرار می گیرند. اکسیر توبه آن قدرتی را دارد که آلوده را تبدیل به پاک و مطهّر، و مغضوب را محبوب می کند.
با توجه به مطالب مذکور، چند مطلب روشن می شود:
اول اینکه: انسان موجودی آزاد است و منافق، با آزادی کامل، نفاق را انتخاب کرده است و می تواند با اختیارات وسیع، تغییر مسیر بدهد و مسیر توحید را با اختیار خود برگزیند.
دوم اینکه: خدای سبحان، راه توبه را حتی به روی منافقین هم نمی بندد، یعنی منافق هم نباید ناامید باشد. هر کس با هر میزان گناه و معصیت حق ناامیدی از درگاه الهی را ندارد. گناهِ ناامیدی، از تمام گناهان کبیره تر و بالاتر است، ولذا منافق هم با وجود این انحطاطش نباید ناامید گردد.
سوم اینکه: همانطور که خداوند هیچ بنده ای را از باب رحمت خود نمی راند و ناامید نمی کند، بندگان خداوند نیز حق ندارند افراد ناپاک و گناهکار را ناامید سازند. وقتی خداوند در صورت توبه، ایشـان را می پذیرد، کسی حق ناامید ساختنشان را ندارد.
مطلب دیگری که در راستای توبه پذیریِ پروردگار روشن می گردد این است که: خدای سبحان با پذیرش توبۀ گناهکاران، به بندگانش درس توبه پذیری می دهد. وقتی خداوند متعال بعد از آن همه گناه و معصیت، به شرط توبه، بندگانش را می بخشد، شما انسانها هم خداگونه عمل کنید و افرادی را که حق و حقوقتان را ضایع کرده اند، ولی از باب عذرخواهی و توبه برآمده اند، ناامید نسازید و آنان را ببخشید و نگویید که شما را حلال نمی کنم. با بخشش بدی های دیگران، می توان به خداوندِ توّاب تقرّب جست. از جمله کارهایی که انسان را از شفاعت حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) محروم می سازد، این است که انسان، عذرخواهیِ کسی را که حق او را ضایع کرده و از او عذرخواهی می کند، قبول نکند، همانطور که در بيانی مبارک فرمودند: «يا عَلِیُّ مَنْ لَمْ يَقْبَلِ الْعُذْرَ مِنْ مُتَنَصِّلٍ صادِقاً كانَ اَوْ كاذِباً لَمْ يَنَلْ شَفاعَتی»[2] ای علی! كسى كه عذر شخصى را كه از كار خود معذرت می خواهد قبول ننمايد، چه (در عذرخواهى و اظهار پشيمانى) راستگو باشد يا دروغگو، به شفاعت من نخواهد رسيد.
بعد از اینکه معلوم شد توبه آنچنان قدرتی دارد که حتی گناهِ نفاق را پاک می کند، خدای سبحان در ادامۀ آیۀ شریفۀ مورد بحث می فرماید: «فَاُولئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنينَ» آن گروه با مؤمنان هستند؛ یعنی افرادی که در ابتدا کافر و منافق و دشمن بودند و از مؤمنین نبودند، بعد از توبه، با مؤمنان هستند. ملاحظه می شود توبه چه قدرتی دارد که هر کس، هر آلودگی و دشمنی که داشته باشد، بعد از توبه، پاک می شود و دیگر از او پروندۀ عدم سوءپیشینه نمی خواهند. خداوند به گذشتۀ او نگاه نمی کند، بلکه وقتی برگشت و توبه نمود، بدون چون و چرا او را می پذیرد «اِنَّ التّائِبَ مِنَ الذَّنْبِ كَمَنْ لا ذَنْبَ لَه»[3]. حضرت امام سجاد(عَلَيهِ السَّلام) به پیشگاه الهی چنین عرض می کنند: «(پروردگارا) تو آن خدايی هستی که براى بندگانت درى بسوى عفوت گشودهاى، و آن را توبه و بازگشت ناميده اى... پس بعد از گشودنِ در و بپا داشتنِ راهنما، عذر و بهانۀ كسی كه از آمدن به آن منزل و جايگاه غافل و بی خبر باشد چيست؟»[4]. تا توبه هست، راهی به ناامیدی نیست و خداوند به شرط توبه، هر گناهی را می پذیرد، ولذا ناامیدی، بزرگترینِ گناهان و کبیره ترینِ معاصی است، همـانطور که حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «اِنَّ مِنْ اَكْبَرِ الْكَبائِرِ عِنْدَ اللهِ الْيَاْسَ مِنْ رَوْحِ الله»[5] همانا از بزرگترينِ کبيره ها، نااميدی از رحمت الهی است. به فرمودۀ اساتید معظّم، «کسی که در کشتی ناامیدی نشست، در ساحل کفر پیاده می شود».
[1]- مبارکۀ توبه/80
[2]- بحارالانوار، ج74، ص47
[3]- همانا توبه کننده از گناه مانند کسی است که گناهی ندارد (بيان نورانی حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ)؛ جامع الاخبار، ص88).
[4]- اَنْتَ الَّذی فَتَحْتَ لِعِبادِكَ باباً اِلى عَفْوِكَ وَ سَمَّيْتَهُ التَّوْبَةَ... فَما عُذْرُ مَنْ اَغْفَلَ دُخُولَ ذلِكَ الْمَنْزِلِ بَعْدَ فَتْحِ الْبابِ وَ اِقامَةِ الدَّليلِ (صحيفۀ سجّاديّه، فرازی از دعای45).
[5]- الکافی، ج2، ص545