اَعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيمِ * بِسْمِ اللهِِ الرَّحْمنِ الرَّحيم
يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اَطيعُوا اللهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ وَ اُولِی الْاَمْرِ مِنْكُمْ فَاِنْ تَنازَعْتُمْ فی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ اِلَى اللهِ وَ الرَّسُولِ اِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ ذلِكَ خَيْرٌ وَ اَحْسَنُ تَاْويلاً﴿59﴾
ترجمه: ای مؤمنان اطاعت کنید خداوند را و اطاعت کنید رسول را و صاحبان امر از شما را، پس اگر اختلاف کردید در چیزی، پس برگردانید آن را (آن اختلاف را) به سوی خداوند و پیامبر اگر ایمان آوردهاید به خداوند و روز قیامت، آن بهتر است و نیکوتر است از لحاظ بازگشت﴿59﴾
*تفسير: ضرورت و وجوب اطاعت از خداوند و رسول خدا(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) و اولواالامر:
بر این اساس که آیة شریفة سابق، مربوط به ادای امانت و داوری عادلانه بود، لذا در آیة شریفة مورد بحث، تضمین و پشتوانة اجرایی آنها، که اطـاعت از خداوند و رسول خدا(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) و صاحبان امر میباشد ذکر شده است. یعنی انسان در صورتی عادل و امین خواهد بود که اطاعت از خداوند و رسول خدا(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) و اولواالامر داشته باشد.
آیة شریفة مورد بحث، سه فصل دارد: فصل اول: لزوم اطاعت از خداوند و رسول و صاحبان امر را میرساند. فصل دوم: شناساندن مرجع به هنگام اختلاف و نزاع است و فصل سوم: ایمان به مبدأ و معاد میباشد که نشانة آن، اطاعت از خدا و رسول خدا(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) و اولواالامر و رجوع به آن بزرگواران در هنگام نزاع و اختلاف است.
فصل اول آیة شریفة مورد بحث، دارای سه بُعد است، فصل دوم دارای دو بُعد و فصل سوم، یک بُعد دارد. فصل اول که سه بُعد دارد، در بیان این مطلب است که از خداوند و رسول خدا(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) و صاحبان امر که ائمّة هدی(عَلَيهم السَّلام) و جانشینان معصوم حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) میباشند و سِمَت رهبری جامعه به دست ایشان انجام مییابد و تعطیلی ندارد، اطاعت کنید «اَطيعُوا اللهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ وَ اُولِی الْاَمْرِ مِنكُمْ». نبوّت فیض ابدی نیست و با حضرت پیـامبر اسلام(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) ختم میشود، لکن فیـض امـامت، فیض ابدی است و الییومالقیـامه ادامه مییـابد و هیچ زمانی، خالی از ولیالله الاعظم و امام معصوم نیست، همانطور که امام صادق(عَلَيه السَّلام) فرمودند: «اِنَّ الْاَرْضَ لا تَخْلُو اِلاّ وَ فيها اِمامٌ»[1].
حال، آیا این سه اطاعت در عرض همدیگر قرار دارند؟ و چرا این قسمت سه بُعد دارد؟ پاسخ این است که این سه اطاعت، درواقع یک اطاعت است و در طول هم قرار دارند «مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ اَطاعَ الله»[2] اطاعت از رسول خدا(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) اطاعت از خداوند است و اطاعت اولواالامر هم جدا از اطاعت خداوند و رسول خدا(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) نیست، چراکه خدای تبارک و تعالی این چنین بیان فرموده است. عدّهای چنین ایرادگیری میکنند که شما اطاعت انسان را در ردیف اطاعت خداوند قرار میدهید، درحالی که خدای تعالی خود این چنین امر میفرماید و وجوب اطاعت در سه مقطع، فرمایش خداوند است.
فصل دوّم آیة شریفة مورد بحث، دو بخش دارد. وقتی اختلافی پیش آمد، آن را به خداوند ارجاع دهید و توجه کنید که دستورات خداوند در این مورد چیست و نیز به رسول خدا(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) ارجاع دهید.
فصل سوم تنها یک بُعد دارد و آن، توحید محض و ایمان به مبدأ و معاد است، زیرا ایمان به معاد، همان ایمان به مبدأ است و لازمة ایمان به مبدأ و معاد، اطاعت از خداوند و رسولخدا(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) و اولواالامر میباشد.
سؤالی که در اینجا مطرح میباشد، این است که خداوند متعال میفرماید: «يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اَطيعُوا اللهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ وَ اُولِی الْاَمْرِ مِنْكُمْ»، حال کسی که ایمان آورده، او حتماً از خداوند و رسول خدا(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) و صاحبان امر اطاعت خواهد کرد، پس چرا خداوند اینگونه فرموده است؟ پاسخ این است که خدای سبحان در حقیقت از مؤمنان میخواهد که طبق ایمان خود عمل کنند و به لوازم آن پایبند باشند، مانند آیة شریفة «يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللهِ وَ رَسُولِه»[3] که در آن، خداوند از مؤمنان میخواهد که هم ایمان خود را کامل کنند و در قلب و گفتار و کردار مؤمن شوند و هم ایمان موجود را حفظ کنند و مؤمن بمانند.
سؤال دیگری کـه در رابطه بـا آیـة شریفة مورد بحث مطرح میگردد این است که: اطاعت از دستور خداوند و حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) و اولواالامر بر همگان واجب است، ولی چرا خداوند متعال، آن را تنها برای مؤمنان ذکر فرموده است؟ برای اینکه مؤمنان دستورات حیاتبخش قرآن کریم و رسول خدا(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) و اهلبیت(عَلَيهم السَّلام) را پذیرا هستند، همانطور که قرآن مایة هدایت برای تمام مردم است «هُدىً لِلنّاس»[4]، ولی در موردی میفرماید: «هُدىً لِلْمُتَّقين»[5]، چراکه تنها متّقین از دستورات خدای سبحان اطاعت میکنند.
اطاعت از رسول خدا(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) دوگونه است، زیرا اوامر الهی گاهی از جهت رسالت و پیامهای تشریعی است که خداوند ابلاغ فرموده، بمانند: «اَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ»[6]، «يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ»[7]، «تَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَر»[8] که این نوع احکام، همان احکام الهی هستند که رسول خدا(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) مؤظف هستند آن را ابلاغ نمایند و اطاعت از آنها، اطاعت از خدای سبحان محسوب میشود، و زمانی، دستورات پیامبر(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) در جهت رهبری و ولایت آن حضرت است، مانند فرمانهای عزل و نصب فرماندهان، دستور جنگ و صلح و هر نوع دستوری که مربوط به ادارة جامعة اسلامی است. اطاعت از رسول خدا(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) چه در زمینة ابلاغ احکام الهی و چه در مورد حکومت، واجب است «اَلنَّبِیُّ اَوْلٰى بِالْمُؤْمِنينَ مِنْ اَنْفُسِهِمْ»[9]. همانطور که اطاعت از خداوند، مطلق است، اطاعت از رسول خدا(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) نیز مطلق میباشد.
*مطالب تفسيري از تفسير تسنيم مباركة نساء استاد جوادي آملي و از تفاسير الميزان، مجمع البيان، تفسير نمونه و تفسير نور اقتباس گرديده است.
1- همانا زمين خالی نيست و مگر اينکه در آن امامی است (درخشان پرتوی از اصول کافی، ج2، ص241).
2- کسی که اطاعت کند رسول را، پس به تحقيق اطاعت کرده است خداوند را (مبارکه نساء/80).
3- ای کسانی که ايمان آورديد، ايمان آوريد به خداوند و رسول او (مبارکه نساء/136).
4- ماية هدايت برای مردمان (مبارکه آلعمران/4).
5- ماية هدايت برای پرهيزکاران (مبارکه بقره/2).
6- برپا داريد نماز را و بدهيد زکات را (مبارکه بقره/43).
7- ای کسانی که ايمان آورديد، نوشته شد برای شما روزه (مبارکه بقره/183).
8- امر میکنيد به نيکی و نهی میکنيد از بدی (مبارکه آلعمران/110).
9- پيامبر، سزاوارتر است برای مؤمنين از خودشان (مبارکه احزاب/6).