با توّجه به اینکه بحث پیرامون پند و اندرز میباشد، لذا به مناسبت شهادت حضرت مولیالموحّدین اميرالمؤمنين علی(عَلَيهِ السَّلام) قسمتی از پندها و اندرزهای آن حضرت و وصایایشان در لحظات پایانی زندگی آن بزرگوار استفاده میشود. استاد مطهری(رَحمَةُاللهِ عَلَيه) فرمودند: «معمولاً سخنانی که هر کسی در پـایـان زندگی خود میگوید، بیانگر شخصیّت اوست». حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) دو نوع وصیّت دارند: 1- وصیّت کتبی، 2- وصیّت شفاهی، که برای حسنین(عَلَيهِم االسَّلام) فرمودند، ولی درواقع پیام جاویدان آن حضرت برای همة امّت میباشد «اَنا وَ عَلِیٌّ اَبَوا هذِهِ الْاُمَّةِ»[1]. امروز ما عزادار پدرمان حضرت علی(عَلَيهِ السَّلام) هستیم و توجّه کنیم که پدرمان در لحظات پایانی عمر شریفشان مواعظی بیان فرمودند که هر چقدر به وصایای آن بزرگوار گوش دهیم و از آنها بهرهمند شویم، به همان نسبت انشاءالله تعالی با لبخند رضایت ایشان از دنیا خواهیم رفت. پناه میبریم به خداوند که به علّت عدم توجه به مواعظ آن حضرت، عاق آن بزرگوار گردیم. هرکس در هنگام مرگ، حضرت علی(عَلَيهِ السَّلام) را ملاقات میکند، لکن مؤمنان با نگاه مهرآمیز آن حضرت و مجرمان با نگاه خشمناک و غضبآلود آن بزرگوار مواجه میشوند. همانطور که در بيانی نورانی فرمودند: «يا حارُ هَمْدانَ مَنْ يَمُتْ يَرَنی»[2] اى حارث همدان، كسى كه بميرد مرا مىبيند.
«ای که گفتی «وَ مَن یَمُت یَرَنی» جـان من فدای جمـال دلجویت
کاشکی من به هر دمی، صد بـار مُردمی تـا بـدیـدمی رویـت»[3]
حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) در قسمتی از وصایای خود در ساعات پایانی عمر شریفشان چنین میفرمایند: «وَ اللهَ اللهَ فِی الْقُرْآن»[4]. قابل توجه اینکه: تمام وصایای بعدی اعم از نماز، رسیدگی به ایتام، رعایت حقوق همسایه، حج خانة خداوند و ... همه داخل در قرآن کریم است و در اینجا معلوم میشود که هرچقدر انسان به قرآن عمل کند، به همان میزان به حضرت امـام علی(عَلَيهِ السَّلام) تقرّب پیدا میکند و به این سبب به تدبّر و اندیشه در آیات قرآن توصیه شده است و شایسته است که انسان آیهای را که میخواند، در آن تدبّر و تفکّر و اندیشه نماید که چقدر به آن عمل کرده و چه میزان عمل نکرده و در آن مواردی که به قرآن عمل نکرده، جبران و اصلاح نماید و این عمل به قرآن را در روز شهادت حضرت علی(عَلَيهِ السَّلام) به آن بزرگوار هدیه کند، گرچه اهدای صلوات و ... برای آن حضرت، زیبـا و بـافضیلت است و در روزهای اخیر یکی از کارشنـاسـان میفرمودند: در شب شهادت حضرت علی(عَلَيهِ السَّلام)، هر کسی سه «قل هو الله احد» به آن حضرت اهدا کند که با توجّه به روايات وارده، «تلاوت سه بار «قل هو الله احد»، ثواب يک ختم قرآن را دارد»[5]، لکن بالاتر از تمام آنها این است که از گناهی توبه کنیم و یا عمل صالحی انجام دهیم و آن را به آن حضرت هدیه کنیم که در چنین صورتی موجبات خشنودی آن بزرگوار بیشتر فراهم میگردد.
پس بیائید به وصایای حضرت علی(عَلَيهِ السَّلام) عمل کنیم و تا سالروز شهادت آن حضرت در سال آینده عهد ببندیم که هیچ نمازی از ما قضا نشود. نه تنها حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) در آخرین لحظات عمر شریفشان توصیه به نماز فرمودند«اَللهَ اللهَ فِی الصَّلاةِ فَاِنَّها عَمُودُ دِينِكُم»[6]، بلکه آخرین وصیّت حضرت پیامبر اسلام(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) نيز بر نماز بوده است. از حضرت علی(عَلَيهِ السَّلام) سئوال میکنند که حضرت پیامبر اکرم(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) در آخرین لحظات زندگیشان به شما چه فرمودند؟ جواب میدهند: «فَوَضَعَ رَاْسَهُ عَلى مَنْكَبى فَقال: اَلصَّلاةَ اَلصَّلاة»[7] و بطور کلّی آخرین وصیت تمام حضرات انبیاء(عَلَيهِم السَّلام)، توصیه به نماز بوده است، همانطور که حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «اَحَبُّ الْاَعْمَالِ اِلَى اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ الصَّلاةُ وَ هِیَ آخِرُ وَصايَا الْاَنْبِياءِ(عَلَيهِم السَّلام)»[8]. اگر چشم حقیقتبینِ انسان باز باشد، میبیند که با هر نماز صبحی که از او قضا میشود، چه ویرانیهای عظیم ایمانی ایجاد میشود و چه لطمههای معنوی وارد میگردد و چه محرومیّت عظیمی به بار میآید و چگونه مایة حسرت در روز قیامت میشود.
یکی دیگر از وصـایای آن حضرت در آخرین لحظات عمر شریفشان، رسیدگی به ایتام بوده است «اللهَ اللهَ فِی الْاَيْتام»[9]، لذا با حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) پیمان ببندیم که به ایتام رسیدگی نمائیم. هرکسی میتواند در حدّ توانایی و وسع خود، ماهیانه مبلغی را کنار بگذارد و سرپرستی یک یا چند یتیم را بر عهده گیرد و اگر هم چنین کاری را نتوانست، حداقل یک بار به شکرانة اینکه سایة پدر و مادر بالای سرش است، آنان را برای افطاری دعوت کند. سال قبل که گروهی از فرزندان بیسرپرست دعوت شدند، آثار تربیتی فراوانی برای فرزندان متنعّم ما داشت که از هرگونه امکـانـاتی بهرهمندند و گاهی هم توقّع بالایی دارند و متوجه شدند عدهای هم وجود دارند که از تهیة ابتداییترین مایحتاج زندگی محروم هستند. چه زیباست که گاهی فرزندان را در تعطیلات تابستان به دیدار ایتام ببریم تا از نزدیک مشاهده کنند که عدّهای از هم سن و سالان ایشان برای تهیة ابتدائیترین امکانات زندگی نیازمند دیگران هستند.
بیائید با حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) پیمان ببندیم که به حج خانة خداوند اهتمام ورزیم «اَللهَ اللهَ فِی بَيْتِ رَبِّكُم»[10] و توجّه کنیم که خودداری از حج با وجود استطاعت جانی و مالی به خاطر آیندة فرزندان، چه عواقب سوئی دارد.
حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) در این وصیّت بیست مادهای، تا قیام قیامت پیام میدهند. وقتی خداوند، خدای رحمت و حضرت پیامبر اسلام(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ)، رَحمَةًلِلعالَمین هستند، امامان(عَلَيهِم السَّلام) هم امامان رحمت میباشند. آن بزرگوار علاوه بر اینکه در طول عمر شریفشان همواره به فکر ایتام بودند و برایشان در تاریکی شب آذوقه حمل میکردند و درواقع پدر ایتام بودند، در لحظات پایانی عمر شریفشان به فکر قاتلشان نیز بودند. «اصبغ بن نباته میگويد: هنگامى كه اميرمؤمنان(عَلَيهِ السَّلام) ضربتى بر فرق مباركش فرود آمد كه به شهادتش انجاميد، مردم بر در دارالأماره جمع شدند و خواستار كشتن ابن ملجم(لعنةاللهعليه) بودند. امام حسن(عَلَيهِ السَّلام) بيرون آمده و فرمودند: اى مردم! پدرم به من وصيت كرده كه كار قاتلش را تا هنگام وفات پدرم رها سازم. اگر پدرم از دنيا رفت، تكليف قاتل روشن است و اگر زنده ماند، خودش در حق او تصميم مىگيرد. پس بازگرديد خدايتان رحمت كند. مردم همه بازگشتند و من بازنگشتم. امام دوباره بيرون آمدند و به من فرمودند: اى اصبغ! آيا سخن مرا دربارة پيام اميرمؤمنان نشنيدى؟ گفتم: چرا، ولى چون حال ايشان را مشاهده كردم، دوست داشتم به ايشان بنگرم و حديثى از ايشان بشنوم، پس براى من اجازه بخواه خدايتان رحمت كند. امام داخل شدند و چيزى نگذشت كه بيرون آمده و به من فرمودند: داخل شو. من داخل شدم، ديدم اميرمؤمنان(عَلَيهِ السَّلام) دستمال زردى به سر بسته كه زردى چهرهاش بر زردى دستمال غلبه داشت...»[11]. امّا حتی در این لحظات هم به فکر قاتلشان بودند و وقتی مردم برای ایشان شیر آورده بودند، از فرزندان سئوال کردند که آیا به قاتلم هم از این شیر دادهاید؟ و کمی از شیر نوشیدند و فرمودند: بقیّه را به او بدهید و سفارش میکردند که او را اذیّت نکنید و در صورت قصاص، بیش از یک ضربه به او نزنید.
«بجز از علی که گوید به پسر که قـاتل من
چو اسیر توست اکنون، به اسیر کن مدارا»[12]
1- من و علی دو پدر اين امّت هستيم (بيان نورانی رسول خدا(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه)؛ بحارالانوار، ج23، ص259).
2- گنج حکمت يا احاديث منظوم، ص112
3- ميرزا ابوالقاسم شيرازی(عَلَيهِ الرَّحمَة)
4- خدا را خدا را در (مورد) قرآن (نهج البلاغه، فرازی از نامه47).
5- بحارالانوار، ج22، ص318
6- خدا را خدا را در (مورد) نماز، پس همانا آن ستون دین شماست (نهج البلاغه، فرازی از نامه47).
7- پس حضرت سر مباركش را روى شانه من قرار دادند، پس فرمودند: نماز، نماز (فضائل الخمسة من الصحاح الستة، ج3، ص38).
8- محبوبترين اعمال به سوی خدای عزّ و جلّ نماز است و آن، آخرين وصايای حضرات انبياء(عَلَيهِم السَّلام) بوده است (الکافی، ج3، ص264).
9- خدا را خدا را در (مورد) یتیمان (نهج البلاغه، فرازی از نامه47).
10- خدا را خدا را در (مورد) خانة پروردگارتان (نهج البلاغه، فرازی از نامه47).
11- بحارالانوار، ج42، باب شهادت حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام)
12- شهريار(رَحمَةُاللهِ عَلَيه)