خداوند متعال پس از بیان حق پدر و مادر و ارحام و خویشاوندان به بیان حقوق ایتام میپردازد. بعد از توحید و خداشناسی و حق والدین و ارحام، ادای حق ایتام از مهمترین ارکان بّر بوده و رسیدگی به ایتام یکی از ابزار رسیدن به مقام ابرار میباشد. که البته این امر، ایتام فقیر و غیرفقیر را شامل میشود، لکن اگر یتیم، فقیر باشد، حق فقیر بودن هم اضافه میگردد، همچنان که اگر یتیم از ارحام باشد، حق ارحام هم به آن افزوده میگردد، همانطور که خداوند متعال میفرماید: «يَتيماً ذٰا مَقْرَبَةٍ»[1].
لازم به ذکر است که: در ادای حقوق ایتـامِ فقیر، تنها تأمین نیازمندیهای ظاهری آنان از جمله پوشاک و خوراک و مسکن، کافی نیست، بلکه نیازهای روحی و عاطفی و معنوی یتیمان به مراتب بالاتر از نیازهای جسمانی آنان است. باتوجه به اینکه یتیم، از محبت پدر و مادر محروم شده، وظیفة مؤمنین است که کمبودهای عاطفی او را با بذل مهر و محبّت جبران نمایند. اگر یتیمان، از طرف مؤمنان از تغذیة روحی و عاطفی سالم برخوردار نگردند و نیازمندیهای عاطفی آنان تأمین نگردد و از لحاظ روحی گرسنه بمانند، این کمبودهای عاطفی عوارض سویی در شخصیّت آنان بر جای خواهد گذاشت و بالأخره این عواطفِ سرکوب شده و عُقده های درونی، به صورت دُمَل سر باز کرده و به نامساعدترین و ناهنجارترین صورت و احیاناً به صورت خطرناکی بروز و ظهور خواهد کرد. حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) می فرمایند: «مَنْ كَرُمَتْ عَلَيْهِ نَفْسُهُ هانَتْ عَلَيْهِ شَهْوَتُهُ»[2] کسی که نَفْسَش کریم باشد، شهوات در نظرش خوار و خفیف میگردد. اگر یتیم یا فرزندی مورد احترام قرار گیرد، شهوات و نفسانیّات در نظر او پائین میآید و به نَفْس روحانی خود احترام قائل شده و دون شأن خود میداند که خود را به آلودگی گناه بیالاید. بنابراین بر مؤمنین وظیفه است که علاوه بر نیازهای ظاهری ایتام و فرزندان، نیازهای روحی و عاطفی آنان را نیز تأمین و جبران نمایند. علاوه بر خداوند متعال که در قرآن کریم دستورات فراوانی در تأمین حقوق ايتام بیان فرموده است، همانطور که خطاب به حضرت پیامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِه) میفرماید: «اَلَمْ يَجِدْكَ يَتيماً فَآوٰی﴿6﴾ ... فَاَمَّا الْيَتيمَ فَلا تَقْهَر﴿9﴾»[3]، حضرات ائمه اطهار(عَلَيهِم السَّلام) و در رأس آنان وجود مقدس حضرت پیامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِه) نيز دستورات اکید و توصیه های فراوانی در مورد ايتام داشته اند. آن بزرگوار خود طعم یتیمی را چشیده بودند و یتیمان را چنان تکریم میکردند که میفرمودند: «اَحَبُّ بُيُوتِکُمْ اِلَی اللهِ بَيتٌ فيهِ يَتيمٌ مُكَرَّمٌ»[4] محبوبترینِ خانه های شما نزد خداوند، خانه ای است که در آن یتیمی مورد اکرام قرار گیرد. همچنین میفرمودند: «اَنَا وَ كافِلُ الْيَتيمِ فِي الْجَنَّةِ...»[5] من و سرپرست يتيم با هم در بهشت هستيم. در حدیث دیگری از آن بزرگوار همین معنا با مضمون دیگری آمده است: «مَنْ اَحسَنَ اِلی يَتيمٍ اَوْ يَتيمَةٍ كُنتُ اَنَا وَ هُوَ فِى الجَنَّةِ كَهاتَينِ»[6] کسی که با پسربچة یتیم و یا دختربچة یتیم، نیکو رفتار کند، در بهشت من و او مانند این دو (انگشتِ به هم چسبیده) در کنار هم خواهیم بود. همچنین فرمودند: «اَتُحِبُّ اَنْ يَلينَ قَلبُکَ وَ تُدْرِكَ حاجَتَكَ؟ اِرْحَمِ الیَتیمَ وَامسَح رَاْسَهُ وَ اَطعِمهُ مِنْ طَعامِكَ يَلِنْ قَلبُکَ وَ تُدْرِكْ حاجَتَكَ»[7] آيا دوست دارى دلت نرم شود و حاجت خود بيابى؟ بر يتيم رحمت آور، وى را بنواز و از غذاى خويش به او بخوران تا دلت نرم شود و حاجت خود بيابى. حضرت امام رضا(عَلَيهِ السَّلام) نیز میفرمایند: «اى مردم، با يتيمان مردم محبت و نيكى داشته باشيد تا ديگران نسبت به يتيمان شما محبت داشته باشند».[8] رفتار و برخورد با یتیمان باید توأم با احترام و تکریم شخصيّت باشد، خداوند متعال در قرآن کریم، کسانی را که حق یتیمان را از لحاظ تأمین نیازهای روحی و جسمی، ادا نمی نمایند، بشدّت مبغوض داشته و مورد مذمّت قرار داده و میفرماید: «فَذلِكَ الَّذی يَدُعُّ الْيَتيمَ»[9].
در دین مبین اسلام نه تنها به تکریم شخصیت ایتام، بلکه بطور کلی به ابراز محبت و تکریم شخصیّت کودکان و اکرام آنان سفارش بسيار شده و مورد تأکید قرار گرفته است. «زمانی كه رسول اكرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) از سفرى مراجعت ميفرمودند و در رهگذر با كودكان برخورد ميكردند، به احترام آنها می ايستادند و بعضى را در بغل ميگرفتند و بعضى را بر پشت و دوش خود سوار ميكردند، و به اصحاب خويش ميفرمودند: كودكان را بغل بگيريد و بر دوش خود بنشانيد، چراکه کودکان اين خاطرات شيرين را هرگز فراموش نمي نمايند»[10]. پس بر مادران و معلّمان محترم وظیفه است که در کنار تأمین نيازهای ظاهری فرزندان و متعلّمان، به نيازهای روحی و معنوی و دینی آنان نیز توجه کرده و آنها را نيز تأمین نمایند.
سابقاً استفاده شده است که قرآن کريم، کتاب جاودانی و جهانی است، ولذا اوامر و ارزشهای قرآنی مربوط به زمان معیّن و عصر مشخصی نیست و بر هر عصر و زمانی پیام دارد و مطالب آن تاریخ مصرف نداشته و همواره به روز است و الی یوم القیامه درس میدهد و انسان تربیت میکند و امروز نیز برای تربیت ما انسانها است و ما را مورد خطاب قرار میدهد. بنابراین الیوم، آیات مربوط به یتیم نيز خطاب به ماست. به راستی با توجّه به آن همه اجر و فضیلتی که سرپرستی کنندة یتیم دارد، چرا ما نتوانیم از اجر سرپرستی ایتام و احسان و انفاق به آنان بهره مند گردیم؟ اگر خویشـاوندِ يتيم نداریم، بـه صورتهـای دیگر میتوانیم از آن همه فیوضات و برکاتِ نیکی به ایتام، بهره مند گردیم. مراکز نگهداری یتیمان به نام «خانة کودک» در نقاط مختلف شهر تبریز قرار دارند. بخشی به نام شیرخوارگاه، از نوزاد تا ششساله را نگهداری میکنند و بخشی دیگر از شش سالگی به بعد تا دوران دانشجویی را عهده دارند. با هماهنگی مسئولین این مراکز، میتوان مخارج روحی و جسمی یک یا چند یتیم را تقبل کرده و کودکان یتیم را شاد کنیم. سرپرستی یتیم را به چند صورت میتوانيم انجام دهيم، اگر امکان نگهداری مسقیم آنان برای ما وجود نداشت، میتوانيم با تهیّه هدایا و مواردِ مورد نیاز ایتام، به دیدار آنان رفته و آنها را شاد کنیم. همچنين اگر از منزل وسیع برخورداریم، میتوانیم از یتیمان دعوت به عمل آورده و در منزل از آنان پذیرایی کنیم. همچنین آنان که باغ یا امکنة تفریحی دارند، در کنار دعوت از خويشاوندان و اقربا، میتوانند روزی هم ايتام را به باغ دعوت کنند تا این افراد که مدتها در محیط محدود زندگی کردهاند، بال و پر باز کرده و گشت و گذار کنند که در این صورت، هم در کنارِ زکات ظاهری باغ و امکنة تفریحی، زکات معنوی آن را پرداخته اند و هم دل ایتام را شاد کرده اند و انشاءالله مشمول بیان نورانی امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) میگردند که فرمودند: «كسى كه برادر خويش را شاد سازد، به خدا سوگند پيغمبر خدا را شاد ساخته، و كسى كه پيغمبر را شاد سازد، خدا را شاد كرده است»[11]. پس اگر میخواهیم مورد رحمت پیامبر رحمت و آل طاهرین آن بزرگوار قرار گیریم، ایتام را مورد رحمت قرار دهیم. همانطور که حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «اِرْحَمْ تُرْحَم»[12] رحم کن تا مورد رحمت واقع شوی. حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِه) از قول خدای سبحان در حدیث قدسی میفرمايند: «اِنْ كُنتُمْ تُريدُونَ رَحمَتی فَارْحَمُوا»[13]، اگر رحمت مرا میخواهید، پس رحم کنید. آری برای نیل به حیات طیّبه، باید از امور طیّب و مورد رضايت پروردگار مدد جست، چراکه حیات طیّبه از امور طیّبه حاصل میشود.
1- یتیمی که صاحب قرابت است (مبارکه بلد/15).
2- تصنیف غررالحکم و درر الکلم، ص231
3- آیا خدایت تو را یتیم نیافت و سپس مأوا و پناهت داد؟﴿6﴾ ... پس امّا بر يتيم قهر مکن﴿9﴾ (مبارکه ضحی/6 و 9).
4- نهج الفصاحه، حديث88
5- مشكاة الانوار، ترجمه هوشمند و محمدى، متن، ص337
6- کنز العمال، ج3، ص168، ح5999
7- نهج الفصاحه، حديث27
8- اخبار و آثار حضرت امام رضا(عَلَيهِ السَّلام)، ص664
9- پس او کسی است که طرد میکند يتيم را (مبارکه ماعون/2).
10- الحديث، روايات تربيتی، ج3، ص64
11- مصادقةالاخوان، ترجمه خراسانى كاظمى، ص63
12- بحارالانوار، ج71، ص100
13- الحكم الزاهرة با ترجمه انصارى، ص425