اگر استفاده شد که ماه مبارک رمضان بهار قرآن است «لِکُلِّ شَیْءٍ رَبيعٌ وَ رَبيعُ الْقُرآنِ شَهْرُ رَمَضانَ»[1]، بهار نماز و روزه، بهار توبه و استغفار، بهار خوش اخلاقی و صبر و مدارا، بهار تواضع و تغافل و بهار دعاء و مناجات نیز می باشد. حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند: «اَلدُّعاءُ مُخُّ الْعِبادَة»[2]. آری دعاء مغز عبادت است و ماه مبارک رمضان هم مغز و بهار دعاست. وجود مقدّس حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند: «خداوند در هر شبِ ماه رمضان می فرمايد: به عزّت و جلالم سوگند، به فرشتگان فرمان دادهام درهاى آسمانها را بر روى بندگان دعاءكنندۀ من بگشايند»[3]. از حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) نيز مذکور است: «عَلَيْكُمْ فی شَهْرِ رَمَضانَ بِكَثْرَةِ الْاِسْتِغْفارِ وَ الدُّعاءِ»[4] بر شما باد در ماه رمضان به زيادی و کثرتِ استغفار و دعاء. در حقيقت خدای سبحان خود ما را به دعاء امر فرموده است، چراکه دعاء يکی از احتياجات اصيل بشريّت است. وقتی که انسان دعاء میکند، درواقع روحش را تغذيه مینمايد. تغذيۀ جسم انسان با غذاست و تغذيۀ روح با نماز و دعاء و مناجات میباشد، ولذا آن روح و جانی که بی بهره از نماز و دعاست، و با خداوند متعال ارتباط ندارد، هميشه گرسنه است. آشفتگیهای روحی و روانیِ جوانان عصر حاضر نيز به همين دليل است. کسانی که حتّی در اوج مکنت و قدرت و ثروت، آشفته و ناآرام و مضطرب هستند، به اين سبب است که روحشان گرسنه می باشد. چنين کسانی آسايش دارند، ولی آرامش ندارند. شبانه روز به دنبال گمشده شان در مطب روانشناسان هستند و آرامش را در گشتن و خوردن و پوشيدن لباسهای گران قيمت میدانند، ولی آرامش حقيقی را پيدا نمیکنند، چراکه آرامش حقيقی با رفاه و ثروت ظاهری به دست نمی آيد، بلکه در پرتو ياد خداوند و ارتباط با اوست «اَلا بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»[5]. خدای سبحـان در مورد چنين دنیـاطلبـانی می فرمايد: «اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ»[6]. آری اين است درد اکثريّت جامعه که خود نمیدانند از کجـاست. مطلبی کـه در مورد دعاء قابل توجّه میباشد، اين است که انسان گاهی دست به دعاء برمیدارد، ولی حال و شوق و شرايط دعاء را ندارد و دستش در دعاء بالا نمیرود. حال چرا وقتی جـان انسان از دعاء تغذيه میشود، دستش به دعاء بالا نمی رود؟ اين درد از کجاست؟! پاسخ اين است که وقتی روح توسّط گناه بيمار شد، ديگر اين روح قدرت و اشتياق دعاء و حال و هوای مناجات ندارد و قفل میشود. امّا اين قفل يک کليد دارد و تنها چيزی که اين قفل را میگشايد، جز توبه و استغفار نيست. آری، يگانه کليدِ روحِ قفل شده از گناه، توبه است. هر زمان که اين قفل گشوده شد، دست به دعاء باز میشود. پس هر موقع که ديديم حال دعاء نداريم، نظری به اعمال خود افکنيم و بلافاصله توبه نماييم و قفل گناهان را با کليد توبه بگشاييم. البته اين کليد تنها برای قفلِ حقّ الله هاست، ولذا چنانچه پس از توبۀ حقيقی باز هم حال دعاء حاصل نشد، بدانيم که احتمالاً حقّ النّاس به گردن داريم. در اين مواقع حتّی اگر طرف مقصّر هم باشد، با يک هديه پيش قدم شده و جلب رضايت کنيم. حضرت امام محمّدباقر(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «نيست دو نفر مؤمن كه بيش از سه روز از هم قهر باشند، مگر اينكه من در روز سوم، از هر دو نفر آنها بيزارم، گفته شد: يا بن رسول اللَّه اين حال ستمگر است، ستمديده چه گناهى دارد؟ فرمودند: چرا ستمديده به سوى ستمگر نمىرود كه بگويد: من ستمگر بودم، تا آشتى كنند»[7]. مرحوم پدر اين شعر را زياد میخواندند که:
«بیـا که نوبت صلح است و دوستی و عنـایت
به شرط آنکه نگوییم از آن چه رفت حکایت»[8]
شب مقدّس قدر شب بسيار پرعظمتی است. در عظمت اين شب همين بس که هر عملی در آن برابر با هزار ماه است. اگر کسی بخواهد در ليلة القدر به اندازۀ هزار ماه پيش برود و بهره ها ببرد، هزينه بردار است و نمیتواند با يک استغفار ظاهری و لسانی مسئله را حل کند! حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند: «شب اوّل ماه رمضان، شيطان های سرکش به بند کشيده می شوند، هر شب، هفتاد هزار تن آمرزيده می گردند و چون شب قدر فرا رسد، خداوند به اندازۀ آنچه در ماه رجب و شعبان و ماه رمضان تا آن روز آمرزيده است، (بندگان) را می آمرزد، مگر آنکه ميان کسی و برادرش کينه ای باشد که در اين صورت، خداوند عزّ و جلّ می فرمايد: (آمرزشِ) اينان را عقب بيندازيد تا آشتی کنند»[9]. قلبی که دشمنی يک مسلمان را به دل دارد، به شب رحمت راه ندارد، تا مانع را ميان خود و خواهر و برادر دينیاش برطرف سازد و تسويه حساب نمايد که در اينجا اولويّت در مورد افراد خانواده علی الخصوص پدر و مادر و همسر و فرزندان است. حضرت فاطمه زهرا(سَلامُ اللهِ عَلَيها) فرمودند: «اَلْزِم رِجْلَیْها فَاِنَّ الْجَنَّةِ تَحْتَ اَقْدامِها»[10] ملازم پاهای مادرت باش، چراکه بهشت زیر پاهای اوست. آری از زير قدوم مادر میتوان به بهشت رضايت خداوند رسيد، ولذا بايد رضايت والدين علی الخصوص مادر را جلب کرد. بزرگان اگر به جـايی رسيدند، رايگـان نبوده است. ايشان هزينه گذاری ها نمودند تا به آن مکانت های رفيعه باريافتند. ايشان خود را در برابر ديگران کوچک کردند تا در برابر خداوند بزرگ شدند و حقيقتاً کوچک شدن در برابر خلق به سرمايۀ عظيم رضايت پروردگار میارزد «وَ رِضْوانٌ مِنَ اللهِ اَكْبَرُ»[11].
شب مقدّس قدر شب عافيت است. ولی آيا اين عافيت و سلامتی فقط در سلامتی جسم خلاصه میشود؟ عظمت سلامتی، در سلامتی ايمان است. اميرالمؤمنين علی(عَلَيهِ السَّلام) می فرمايند: روزی رسول خدا(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند: «گويا تو را می نگرم كه نماز براى پروردگارت ميخوانى و شقىترينِ اولين و آخرين ... برانگيخته شود و ضربتى بر فرقت زند و ريشت را خضاب كند، اميرالمؤمنين(عَلَيهِ السَّلام) عرضه داشتند: يا رسول اللَّه اين در صورتيست كه دين من سالم است؟ فرمودند: با سلامتى دين تو است»[12]. قلبی که کينه و کدورت دارد، قلب سالمی نيست. حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) میفرمايند: هيچ چيز مانند گناه دل را فاسد نمیکند «ما شَیْءٌ اَفْسَدَ لِلْقَلْبِ مِنَ الْخَطيئَة»[13].
[1]- برای هر چیـزی بهـاری است و بهـار قرآن مـاه مبـارک رمضـان می بـاشد (بيان نورانی حضرت امام محمّدباقر(عَلَيهِ السَّلام)؛ اصول کافی، ج2، ص630).
[2]- دعاء مغز عبادت است (ارشاد القلوب الى الصواب، ج1، ص148).
[3]- اِنَّ اللهَ يَقولُ كُلَّ لَيلَةٍ مِن هذَا الشَّهرِ وَ عِزَّتی و جَلالی لَقَد امَرتُ مَلائِكَتی بِفَتحِ ابوابِ سَماواتٍ لِلدّاعينَ مِن عِبادی و امائی (فضائل الاشهر الثلاثه، ص99).
[4]- امالي الصدوق، ص61
[5]- آگاه باشید با یاد خداوند اطمینان می یابند قلبها (مبارکه رعد/28).
[6]- بر نفس هايشان ظلم می کنند (مبارکه یونس(عَلَيهِ السَّلام)/44).
[7]- ما مِنْ مُؤْمِنَيْنِ اهْتَجَرا فَوْقَ ثَلاثٍ اِلّا وَ بَرِئْتُ مِنْهُما فِی الثّالِثَةِ فَقيلَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ هذا حالُ الظّالِمِ فَما بالُ الْمَظْلُومِ فَقالَ(عَلَيهِ السَّلام) ما بالُ الْمَظْلُومِ لا يَصيرُ اِلَى الظّالِمِ فَيَقُولُ اَنَا الظّالِمُ حَتّى يَصْطَلِحا (الخصال، ج1، ص183).
[8]- سعدی(عَلَيهِ الرَّحمَة)
[9]- فی اَوَّلِ لَيْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ يَغُلُّ الْمَرَدَةَ مِنَ الشَّياطِينِ وَ يَغْفِرُ فی كُلِّ لَيْلَةٍ سَبْعينَ اَلْفاً فَاِذا كان فی لَيْلَةِ الْقَدْرِ غَفَرَ اللَّهُ بِمِثْلِ ما غَفَرَ فی رَجَبٍ وَ شَعْبانَ وَ شَهْرِ رَمَضانَ اِلى ذلِكَ الْيَوْمِ اِلّا رَجُلٌ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اَخيهِ شَحْناءُ فَيَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اَنْظِرُوا هؤُلاءِ حَتّى يَصْطَلِحُوا (بحارالانوار، ج72، ص189).
[10]- کنزل العمال، ج 16، ص462
[11]- و رضايت از جانب خداوند بزرگتر است (مبارکه توبه/72).
[12]- امالي الصدوق، ص95
[13]- امالی الصدوق، ص397