موردی که در آیات شریفۀ مورد بحث استثناء قرار گرفته، افرادی هستند که مورد ظلم قرار گرفته اند و حقوقشان ضایع شده است. اینان اجازه دارند در مورد ظلمی که به ایشان شده، دادخواهی نمایند. البته معنای اجازۀ دادخواهی به مظلومان این نیست که دستشان برای آشکار کردنِ ضعفهای دیگران و اسرار آنان باز باشد و دادخواهی، وسیله ای برای خالی کردن عقده و انتقام جویی باشد و از جادۀ عدالت خارج شوند، بلکه تنها در آن مورد خاص و برای حلّ مشکلاتشان حق دارند ظلمی را که به ایشان شده بازگو نمایند.
حال، همانطور که در جلسۀ سابق نیز استفاده شده، در مورد پوشانیدن عیبها، خانواده در اولویّت قرار دارد و شایسته است که همسران در پوشانیدن عیوب همدیگر تلاش نمایند و بدیهای همديگر را مستور دارند. در این مورد مطلبی که قابل توجه میباشد، این است که عیوب همسر نه تنها در بیرون، بلکه در محیط خانواده و در پیش فرزندان نیز نباید فاش شود، چراکه در این صورت اقتدار مرد شکسته میشود. تا جایی که ممکن است، فرزندان نباید متوجه اختلافات خانوادگی شوند و اگر هم زمانی متوجه شدند، زن نباید پیش فرزندان مظلوم نمایی کند و بگوید که من چه از دست پدرتان کشیده ام و تنها به خاطر شما تحمّل نموده ام و پدر را در نزد فرزندان مقصّر جلوه گر سازد و نگاه فرزندان را به پدر عوض کند. چنین مادری، هم به خود، و هم به فرزندان ظلم میکند، چراکه اقتدار پدر را میشکند و مردی که اقتدارش شکسته شود، درصددِ انتقـام برمیآید. اگر اقتدار مرد حفظ شود و شخصیّتش محترم داشته شود، ساختار شخصیّتی او سالم میماند. خداوند متعال، مرد را مدیر و سرپرست خانواده قرار داده است. اگر زن، این حق را از مرد بگیرد و به ساختار شخصیّتی او آسیب وارد سازد، مرد درصددِ انتقام خواهد بود. روانشناسیِ مرد را از آيات قرآن کریم و روایات اهل بیت(عَلَيهِم السَّلام) میتوان آموخت. همانطور که خدای سبحان میفرماید: «اَلرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساءِ»[1]. در روايتی از حضرت امام محمّدباقر(عَلَيهِ السَّلام) نيز آمده است که: «زنى خدمت حضرت پيغمبر(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) آمد و گفت: اى رسول خدا، حق شوهر بر زن چيست؟ حضرت به آن زن فرمودند: آن است كه او را اطاعت و فرمانبرى كند و نافرمانيش ننمايد...»[2]. زن با احترام گذاشتن به اقتدار مرد و ساختار شخصیّتی او، میتواند کانون خانواده را استحکام بخشد.
مطلبی که در مورد اِذن و اجازۀ دادخواهیِ مظلومان قابل توجه میباشد، این است که: منظور از اذن بر دادخواهی، این نیست که دادخواهی نمودن ضرورت و وجوب دارد، بلکه به مظلوم رخصت داده شده که اگر بخواهد، به محکمه رود و با حضور قاضی و داور مشکلش را حل کند، نه اینکه حتماً این کار را انجام دهد. خداوند دوست دارد بنده از حقّش بگذرد و به خدای عفوّ نزدیک شود «فَمَنْ عَفا وَ اَصْلَحَ فَاَجْرُهُ عَلَى الله»[3]. اگر مظلوم از حقّش بگذرد و حتّی ظلمی را که به او شده، بازگو نکند و دادخواهی ننماید، خدای سبحان او را بیشتر دوست دارد «وَ اَنْ تَعْفُوا اَقْرَبُ لِلتَّقْوى»[4]، مگر اینکه این کار موجب جَری و گستاخ شدن ظالم گردد. هرقدر عفو و گذشت بیشتر باشد، انسان به خدای عَفُوّ نزدیکتر میشود. رسانیدن ظالم به کیفرش، بطوری که کیفر او تنها در حدّی باشد که به او ظلم شده و از این حدّ، تعدّی نشود، عدل است. یعنی مجرم بیشتر از جرمش و ظالم بیشتر از ظلمش مجازات نگردد. خداوند متعال میفرماید: «اِنَّ اللهَ يَاْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْاِحْسان»[5]. کیفر ظالم در حدّ ظلمی که او مرتکب شده، عدل است، ولی احسان، مرتبهای بالاتر از آن می باشد. خداوند هم عادل است و هم صاحب فضل و احسان میباشد و انسان با عفو و احسان میتواند به خداوند عَفُوّ تقرّب جوید. ما در دنیا چقدر نمکها خورده و نمکدانها شکسته ایم و خداوند چقدر جسارتهای ما را عفو فرموده و میفرماید، در عین حال که قدرت بر انتقام دارد و میتواند به شدیدترین قصاصها کیفر نماید. خداوند دوست دارد بندهاش محسن باشد و وقتی محسن شد، به خدای سبحان نزدیکتر میگردد «اِنَّ اللهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنينَ»[6]. لذّتی که برای صاحبان عفو در عفو و گذشت وجود دارد، هرگز در انتقام نیست. صاحبان عفو بیشتر از هر کسی از عفو و بخشش خود بهره میبرند و درونشان ناب و زلال و سرشار از آرامش میشود و احساس مطلوبی به ایشان دست میدهد. کسی که بیشتر میبخشد، بیشترین خدمت را به خود میکند، چراکه هر وقت به خاطر میآورد، لذّت باطنی برای او ایجاد میشود و باطناً آرامش دارد. مؤمنین هرگز برای تَشَفّیِ خاطر انتقام نمیگیرند. انسانهای کامل و حضرات معصومین(عَلَيهِم السَّلام) که صاحبان کَرَم و کثیرالعفو هستند، با عفو و گذشتها و اخلاق نیکویشان، چه بسیار از کافران را مسلمان، و مشرکان را موحّد ساخته و بیدینان را مؤمن کردند و دشمنان را تبدیل به دوست نمودند و به این ترتیب به ما درسِ توحید و عفو و گذشت میدهند. راهِ نزدیک شدن به خوبان عالم، تلبّس به اوصاف خوبان است. آن بزرگواران، آیینۀ تمام نمای اوصاف پروردگارند و یکی از اوصاف خداوند، عفوّ بودن است «فَاِنَّ اللهَ كانَ عَفُوّاً قَديراً».
قابل توجه است: مطالبی که در مورد پوشانیدن بدیها و عفو و گذشت استفاده شد، در مورد ظلمهایی است که واقعیّت دارد و صورت گرفته و حقوقی است که ضایع شده است. حال معلوم میشود اگر مطلبی قطعیّت و حقیقت نداشته و فقط در حدّ شایعه باقی مانده است و کسی آن را علنی کند، دارای چه مسئولیت عظیمی در پیشگاه الهی است. امّا متأسفانه می بينيم که چگونه امروزه با پیامکها و... در فضای مجازی، آبروهـای چندین ساله در معرض خطر قرار میگیرند، درحالی که خداوند متعال میفرماید: «اِنَّ اللهَ يُدافِعُ عَنِ الَّذينَ آمَنُوا»[7]. کسانی که با آبروی دیگران بازی میکنند، سر و کارشان با خداوند است. امروزه که بازار شایعات این همه گرم است، افرادی زیر بارِ چه مسئولیت سنگینی میروند و چگونه برایشان سنگین تمام خواهد شد!
در آستانۀ شهادت حضرت امام موسی کاظم(عَلَيهِ السَّلام)، هفتمین امام و نهمین معصوم قرار داریم. «محمد بن فُضَيل روايت كرده است كه به حضرت موسى بن جعفر(عَلَيهِ السَّلام) عرض كردم: قربانت گردم! مطالبى دربارۀ يكى از برادران ايمانيم (از ديگران) مىشنوم كه از آن ناراحت مىشوم و هنگامى كه حقيقت امر را از خودِ او مىپرسم، انكار مىكند، درحالى كه من به افرادى كه آن اخبار را نقل كردهاند (كاملاً) اطمينان و اعتماد دارم. راوى مىگويد كه حضرت به من فرمودند: اى محمد! (حتّى) به گوش و چشم خود در مورد (بدگوئى) برادر (ايمانيت) اعتماد نداشته باش، و اگر پنجاه نفر در پيش تو (در مورد مطلبى) شهادت بدهند و سوگند ياد كنند، ولى برادر ايمانى تو، به گونهاى ديگر سخن بگويد (و گفتۀ آنان را تكذيب كند)، از او بپذير و از آنان قبول مكن و چيزى را كه اسباب ناراحتى و سرشكستگى او مىشود ابراز مكن و انتشار مده، زيرا در آن صورت، از كسانى خواهى بود كه خداوند دربارۀ آنان فرموده است: «اِنَّ الَّذينَ يُحِبُّونَ اَنْ تَشيعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ اَليمٌ فِی الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ»[8] كسانى كه دوست دارند مطلب ناخوشايند و ناشايستهاى را دربارۀ كسانى كه ايمان آوردهاند انتشار دهند، در دنيا و آخرت عذاب دردناكى برای آنان مقرّر شده است»»[9]. حال از این رهگذر ملاحظه میشود که در زندگیهای ما چقدر راههای خروج ایمان فراهم است.
۱- مردان سرپرستان هستند بر زنان (مبارکه نساء/۳۴).
[2]- جاءت امراة الى النّبی(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) فقالت يا رسول الله! ما حقّ الزّوج على المراة؟ فقال لها: ان تطيعه و لا تعصيه... (طرائف الحكم يا اندرزهاى ممتاز، متنج2، ص145).
[3]- پس کسی که عفو کرد و اصلاح نمود، پس مزد او بر خداوند است (مبارکه شوری/۴۰).
[4]- و اگر ببخشید، نزدیکتر است به تقوا (مبارکه بقره/۲۳۷).
[5]- همانا خداوند امر میکند به عدل و احسان (مبارکه نحل/۹۰).
۱- همانا خداوند دوست میدارد نیکوکاران را (مبارکه بقره/۱۹۵).
۱- همانا خداوند دفاع میکند از کسانی که ایمان آوردند (مبارکه حج/۳۸).
[8]- مبارکه نور/19
[9]- مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ اَبِی الْحَسَنِ مُوسى(عَلَيهِ السَّلام) قالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِداكَ الرَّجُلُ مِنْ اِخْوانی يَبْلُغُنی عَنْهُ الشَّیْءُ الَّذی اَكْرَهُ لَهُ فَاَسْاَلُهُ عَنْهُ فَيُنْكِرُ ذلِكَ وَ قَدْ اَخْبَرَنی عَنْهُ قَوْمٌ ثِقاتٌ فَقالَ لی يا مُحَمَّدُ كَذِّبْ سَمْعَكَ وَ بَصَرَكَ عَنْ اَخيكَ فَاِنْ شَهِدَ عِنْدَكَ خَمْسُونَ قَسامَةً وَ قالَ لَكَ قَوْلًا فَصَدِّقْهُ وَ كَذِّبْهُمْ وَ لا تُذيعَنَّ عَلَيْهِ شَيْئاً تَشينُهُ بِهِ وَ تَهْدِمُ بِهِ مُرُوَّتَهُ فَتَكُونَ مِنَ الَّذينَ قالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ اِنَّ الَّذينَ يُحِبُّونَ اَنْ تَشيعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ اَليمٌ فِی الدُّنْيا وَ الْآخِرَة (بحارالانوار، ج72، ص215).