آیۀ شریفۀ سابق در مورد پاکیزه ها بود و آیۀ شریفۀ مورد بحث، تکرار طیّبات می باشد و خداوند متعال علاوه بر آنچه که در آیات شریفۀ سابق از پاکیزه ها برای بندگانش حلال فرمود، موارد دیگری هم حلال می فرماید که عبارت از طعام اهل کتاب و ازدواج با ایشان است.
در مورد اینکه خداوند متعال می فرماید: طعام اهل کتاب برای شما حلال است، سؤالی مطرح می گردد و آن اینکه: آیا هر نوع طعام اهل کتاب حلال است؟ پاسخ این است که: با توجه به آیۀ شریفۀ سابق، ذبح کننده باید موحّد باشد و به هنگام ذبح، نام خداوند را بر زبان جاری کند و ذبح، رو به قبله صورت گیرد و از حیوانات حلال گوشت باشد، درحالی که اهل کتاب، گوشت خوک را حرام نمی دانند و ذبحشان را رو به قبله انجام نمی دهند و «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ» نمی گویند، ولذا پر واضح است که چنین طعام هایی نمی توانند حلال باشند. از اینرو منظور از طعام هایی از اهل کتاب که برای مسلمانان حلال شده، طعام گوشتی و طبخ شده نیست، بلکه به فرمودۀ علّامه طباطبایی(رَحمَةُ اللهِ عَلَیه)، اگر طعام در لسان عرب قید زده نشود، منظور، گندم است. امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «مقصود از طعام در اينجا حبوبات و ميوهها است نه ذبائحى كه می كُشند، زيرا آنها با خلوص نام خدا را بر ذبيحه نمی برند»[1].
پس ارتباطات تجاری و معاملات اقتصادی میان پیروان ادیان مختلف و نیز طعام اهل کتاب اعم از گندم، جو، حبوبات و میوه جات برای مسلمانان حلال است که این امر، دو طرفه می باشد. امّا ازدواج با زنان پاکدامن از اهل کتاب برای مردان مسلمان حلال می باشد که این امر، یک طرفه است و فقط زنان پاکدامن اهل کتاب برای مردان مسلمان حلال و جایز است و زنان پاکدامن مسلمان برای اهل کتاب حلال و جایز نیست.
حال، قبل از پرداختن به فصل دوّم آیۀ شریفۀ مورد بحث که دربارۀ ازدواج زنان پاکدامن اهل کتاب با مردان مسلمان می باشد، به علّت اهمیّت طعام پاکیزه در پاکی و طهارت روح و نفس انسان چند بیان نورانی از اهل بیت عصمت و طهارت(عَلَيهمالسَّلام) در این زمینه استفاده می شود. از تعالیم حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) به حضرت علی(عَلَيهِ السَّلام) این است که: «یا علی، به هنگام غذا خوردن «بسم الله» و بعد از غذا «الحمد لله» بگو کـه فرشتگان موکَّل بر تو، تـا پایان غذا از نوشتن ثواب برایت بیکار نمانند»[2]. حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) فرموده اند: «هرگاه يكى از شما بى بسم اللَّه وضو سازد، شيطان شريك وضويش شود، و اگر بخورد يا بنوشد يا بپوشد، سزاوار است كه نام خداوند ببرد بر آن، و اگر چنين نكند، شيطان شريكش شود»[3]. حضرت رسول اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) می فرمایند: «ای علی غذا را با نمک آغاز کن و با نمک پايان ده، هرکس غذای خودش را با نمک آغاز کند و با نمک پايان دهد، از هفتاد و دو نوع از انواع بلا که جذام، ديوانگی و پيسی از آن جمله است*، دور باشد»[4]. «حضرت رسول خدا(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) خوردن و آشامیدن با دست چپ را مکروه می داشتند»[5]. همچنين غذا خوردن در حال راه رفتن منع شده است، همانگونه که حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) فرموده اند: «در حال راه رفتن چيزی نخوريد، مگر اينکه مضطر باشيد»[6].
حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) می فرمایند: «غذای گرم را بگذاريد تا سرد شود و قابل خوردن گردد که پيغمبر(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) هرگاه برايش غذای داغ می بردند، می فرمودند: بگذاريد سرد شود و خوردن آن ممکن گردد، خداوند آتش به مـا اطعام نکرده و برکت در غذای خنک است و غذای داغ برکت ندارد»[7]. حضرت رسول خدا(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) می فرمایند: «هرگاه سفره گسترده شد، از نزد خود بخور و از پیش روی همنشین خود غذا برندار و از قله (نقطۀ برجستۀ آن) غذا نخور، زیرا برکت از بالای آن می‌آید»[8]. رسول خدا(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) می فرمایند: «هرگاه ثَريد(تليت) خورید، از پیرامون آن بخورید، زیرا برکت در وسط است»[9].
حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) می فرمایند: «فوت کردن و دمیدن به غذا برکت را می برد»[10]. «رسول خدا(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) هنگام آب نوشيدن در ظرف آب تنفّس نمی کردند و هنگـام تنفّس، ظرف را از دهـانشـان دور می کردند»[11].
امام علی(عَلَيهِ السَّلام) می فرمایند: «تنها وقتی گرسنه شديد، غذا بخوريد و خوب غذا را بجويد و وقتی هنوز به غذا اشتها داريد (قبل از سيری) از طعام دست بکشيد»[12]. در صدر اسلام، طبيبی برای مداوای بيماران به مدینه آمد، پس از مدّتی به محضر حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) رسید و عرض کرد: کسی برای درمـان به من رجوع نمی کند. حضرت فرمودند: «ما قومی هستیم که تا گرسنه نشده ایم، غذا نمی خوريم و قبل از سير شدن دست از غذا می کشیم»[13]. همچنین فرموده اند: «وضو قبل از غذا، فقر را، و پس از غذا، غم و اندوه را برطرف می کند و به چشم سلامتی می بخشد»[14]. حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) نيز می فرمایند: «دست هایتان را قبل از طعام و بعد از آن بشویید، پس همانا آن فقر را از بین می برد و بر عمر می افزايد»[15]. حضرت رسول اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) می فرمايند: «كُلُوا جَميعاً وَ لا تَفَرَّقُوا فَاِنَّ الْبَرَكَةَ مَعَ الْجَماعَة»[16] با هم غذا بخوريد و پراکنده نباشيد، که برکت با جماعت است.
یکی از برکات ماه مبارک رمضان این است که در وعدۀ سحر و افطار، خانواده با هم و دسته جمعی مشغول غذا خوردن می شوند، درحالی که در سایر اوقات، اغلب هر کس در یک وقت غذا می خورد و غذای دسته جمعی کمتر تناول می شود.
مسئلۀ بسیار مهمی که قابل توجه می باشد، در مورد اهمیّت صبحانه خصوصاً برای کودکان است. متأسفانه اغلب کودکان در ایّام مدرسه دیر از خواب بیدار می شوند، ولذا بدون صبحانه به مدرسه می روند، درحالی که از نظر اسلام، صبحانه مهمترین وعدۀ غذایی است، همانطور که در روايات آمده است: «لُقْمَةُ الصَّباحِ مِسْمارُ الْبَدَن» لقمۀ صبح (صبحانه) میخ بدن است، یعنی بدن را استوار نگه می دارد. از عوارض نخوردن صبحانه، گرفتار شدن به افسردگی و عصبانیّت و پیری زودرس و چاقی به علّت ریزه خواری است. از اینرو شایسته است که مادران محترم با برنامه ریزی و مدیریّت صحیح در اوقات خواب شبانۀ خود و فرزندانشان، مقدّمات سحرخیزی را فراهم آورند، تا مدتّی قبل از رفتن به مدرسه بیدار باشند و اشتها و تمایل به خوردن صبحانه در آنها ایجاد شود.
البته در کنار توصیه به خوردن صبحانه، از خوردن پنیر در وعدۀ صبحانه بسیـار منع شده است و خوردن آن را در شب توصیه فرموده اند، چراکه پنیر حالت خواب آلودگی ایجاد می کند، درحالی که صبح زمان نشاط و کار و فعالیّت است، ولذا پنیر با گردو برای شب مناسب است تا انسان را آمادۀ خوابیدن و استراحت کند. حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) می فرمایند: «هرگاه پنير و گردو با هم خورده شوند، در هر يک شفايی هست، ولی اگر جداگانه خورده شوند، در هر يک دردی است»[17]. از نظر پزشکان طب سنّتی، خوردن پنیر در صبحانه مانند ریختن نفت در ماشین است. استفاده از مواد غذایی مقوّی بمانند عسل، تخم مرغ و یا نیمرو با روغن حیوانی در وعدۀ صبحانه مفید می باشد. در همین راستا لازم به ذکر است که: روغن حیوانی دارای خواص بسیار مفید می باشد و مسئولین کشور آمریکا به دلیل حذف نمودن روغن حیوانی از وعدۀ غذایی مردم، عذرخواهی کرده اند.
ابوعلی سینا(رَحمَةُ اللهِ عَلَیه) می فرمایند: «مادران ضعیف یا در فرزندآوری مشکل پیدا می کنند یا فرزندان ضعیف به دنیا می آورند». حال، قابل توجه است که: در زمان کنونی مادری که تغذیۀ او روغن نباتی و نمک صنعتی و برنج های وارداتی است و از گوشت گوسفند استفاده نمی کند، یا گرفتار ناباروری می شود، یا فرزندان ضعیف به دنیا می آورد.
توصیۀ دیگر دین اسلام این است که معده را سه قسمت کنید، یک قسمت آن را با آب و یک قسمت دیگر آن را با غذا پر کنید و یک قسمت را هم برای هوا و نفس کشیدن خالی بگذارید. از اینرو ملاحظه می شود که توصیه به خوردن هشت لیوان آب در روز و اینکه هر چقدر می توانید آب بخورید، درست نیست. بنا به توصیۀ دین اسلام خوردن آب نیم ساعت قبل و بلافاصله بعد از غذا و همچنین در وسط غذا جایز نیست. و اگر آبی نوشیده شود، بهتر است که به صورت ولرم استفاده شود و پزشکان طب سنّتی معتقدند که خوردن آبی که با یخ خنک شده است در وسط غذا عامل بیماری است. اگر کسی در وسط غذا آب یخ بخورد و به نفخ معده و یا ام اس مبتلا شود، جز خودش را سرزنش نکند. همچنین خوردن نوشابه های گازدار به هنگام غذا، تمام کلسیم آن وعدۀ غذایی را از بین می برد.
آخرین مطلب در مورد روابط بـا همسایه در اسلام است. یکی از راه های همسایه داری در اسلام این است که اگر غذا یا خوراکی تهیه شد و همسایه آن را دید، حتماً باید سهمی از آن را به او داد، چراکه حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) فرموده اند: «اگر کسی غذایی بخورد و صاحب دو چشم (انسان یا حیوان) آن را نگاه کند و به او ندهد، به دردی مبتلا می شود که درمـان ندارد»[18]. حضرت امـام علی(عَلَيهِ السَّلام) می فرمایند: «قُوتُ الْاَجْسادِ الطَّعامُ وَ قُوتُ الْاَرْواحِ الْاِطْعام»[19] نيروی جسم ها خوردن و غذا و نيروی روح ها خوراندن است. آری، «لئیمان از طعام لذّت برند و کریمان از اِطعام»[20].
بنابراین شایسته است مادران محترم، هنگامی که در کیف مدرسۀ فرزندانشان خوراکی و تغذیه می گذارند، مقداری بیشتر بگذارند و حتماً سفارش کنند که به دوستان خود هم بدهند و یا در جایی بخورند که کسی آنها را نبیند. همچنین تقاضا می شود که به هنگام خرید اقسام خوراکی ها، آنها را در کیسه و نایلون و یا چیزی قرار دهند که دیده نشود.
در راستای مطالب مذکور، توجه به این نکته حائز اهمیّت می باشد که: مادر شوهرهای عزیز توجه نمایند که ممکن است عروس خانواده دوست داشته باشد که گاهی اوقات مادرشوهرش از برخی غذاها و یا اقلام خوراکی خاص به عنوان تحفه به عروس خود هدیه بدهد. البته این قضیه مربوط به نیازهای ظاهری و یا مالی عروس نمی شود، بلکه نوعی احساس نیاز به محبّت و توجه مادرشوهر نسبت به اوست. پس چه زیباست که مادرشوهران محترم وقتی غذایی درست می کنند، و یا اقلام خوراکی خاصی برای خانۀ خود تهیه می کنند، مقداری از آن را به عنوان تحفه به عروس خود پیشکش کنند که این امر برای تألیف قلوب بسیار مؤثر است. همچنین شایسته است زمانی که به مسافرت و زیارت می روند، با هدیه و سوغاتی، عروس خود را یاد کنند که بسیار محبّت آفرین است و چنین پیام می دهد که شما در یاد و قلب من بوده اید.
«بارالهـا! بـه روان مقدّس حضـرت محمّـد و آل محمّـد(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) درود فرست و در امر ظهـور و فرج مـولا و مقتدایمـان حضـرت ولیّعصر(عجِّلاللهُتعالیفَرَجَهُالشَّريف) تعجیل بفرما. پروردگارا! توفيق بيداری از خواب گران غفلت و توبۀ حقيقی از تمام خطاها و قصورها و معاصی به همۀ ما مرحمت بفرما. خداوندا! توفيق تأسّی از انسانهای کامل در تمام زمینهها و سیراب شدن از چشمه کوثر به دست ساقی کوثر به همۀ ما عنایت بفرما. پروردگارا! توفیق صبر و شکر و تسلیم و رضا بر تمام دادهها و مواهب و نعمتها و تمام مصائب و مشکلات به همۀ ما کرامت بفرما. بارالها! توفيق کسب سرمایۀ عالی ترِ ایمان و تقوا و اخلاص و یقین به همۀ ما مرحمت بفرما. به بیماران مؤمنین شفای عاجل عنایت بفرما. اموات محترم غریق رحمت بفرما. به مسلمانان ستمدیده علی الخصوص مردم مظلوم فلسطین، عراق، سوریه و يمن نجات کرامت بفرما».
«بِالنَّبِيِّ مُحَمَّدٍ وَ عِتْرَتِهِ الطّاهِرينَ
صَلَواتُکَ عَلَيهِ وَ عَلَيهِمْ اَجْمَعينَ»
[1]- عَنَى بِطَعامِهِمْ هاهُنَا الْحُبُوبَ وَ الْفاكِهَةَ غَيْرَ الذَّبائِحِ الَّتی يَذْبَحُونَها فَاِنَّهُمْ لا يَذْكُرُونَ اسْمَ اللَّهِ خالِصاً عَلى ذَبائِحِهِم (بحارالانوار، ج63، ص21).
[2]- مکارم الاخلاق، صفحات277-264
[3]- اِذا تَوَضَّاَ اَحَدُكُمْ وَ لَمْ يُسَمِّ كانَ لِلشَّيْطانِ فی وُضُوئِهِ شِرْكٌ وَ اِنْ اَكَلَ اَوْ شَرِبَ اَوْ لَبِسَ لِباساً يَنْبَغی اَنْ يُسَمِّیَ عَلَيْهِ فَاِنْ لَمْ يَفْعَلْ كانَ لِلشَّيْطانِ فيهِ شِرْك (بحارالانوار، ج60، ص203).
* در برخی روايات درد شکم و دندان نيز آمده است.
[4]- بحارالانوار، ج71، ص357
[5]- مکارم الاخلاق، صفحات277-264
[6]- مکارم الاخلاق، صفحات277-264
[7]- اَقِرُّوا الْحارَّ حَتّى يَبْرُدَ وَ يُمْكِنَ فَاِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) قُرِّبَ اِلَيْهِ طَعامٌ حارٌّ فَقالَ اَقِرُّوهُ حَتّى يَبْرُدَ وَ يُمْكِنَ ما كانَ اللَّهُ لِيُطْعِمَنَا النّارَ وَ الْبَرَكَةُ فِی الْبارِدِ وَ الْحارُّ غَيْرُ ذی بَرَكَة (مکارم الاخلاق، ص146).
[8]- مکارم الاخلاق، ص149
[9]- عیون اخبارالرضا، ج2، ص34
[10]- مکارم الاخلاق، صفحات277-264
[11]- كانَ(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) لا يَتَنَفَّسُ فِي الْاِناءِ اِذا شَرِبَ فَاِنْ اَرادَ اَنْ يَتَنَفَّسَ اَبْعَدَ الْاِناءَ عَنْ فيهِ حَتّى يَتَنَفَّس (بحارالانوار، ج63، ص472؛ مکارم الاخلاق، ص31).
[12]- مکارم الاخلاق، صفحات277-264
[13]- نحن قوم لا ناكل حتّى نجوع و اذا اكلنا لا نشبع (سنن النبی(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ)، ج1، ص181).
[14]- اَلْوُضُوءُ قَبْلَ الطَّعامِ يَنْفِی الْفَقْرَ وَ بَعْدَهُ يَنْفِی اللَّمَمَ وَ يُصِحُّ الْبَصَر (مکارم الاخلاق، ص139؛ بحارالانوار، ج63، ص364).
[15]- اِغْسِلُوا اَيْدِيَكُمْ قَبْلَ الطَّعامِ وَ بَعْدَهُ فَاِنَّهُ يَنْفِی الْفَقْرَ وَ يَزيدُ فِی الْعُمُر (بحارالانوار، ج63، ص356).
[16]- بحارالانوار، ج63، ص349
[17]- الکافی، ج6، ص340
[18]- مَنْ اَكَلَ وَ ذُو عَيْنَيْنِ يَنْظُرُ اِلَيْهِ وَ لَمْ يُواسِهِ ابْتُلِیَ بِداءٍ لا دَواءَ لَه (مجموعة ورام(تنبيه الخواطر)، ج1، ص47).
[19]- بحارالانوار، ج72، ص456
[20]- لَذَّةُ الْكِرامِ فِی الْاِطْعامِ وَ لَذَّةُ اللِّئامِ فِی الطَّعام (بيان نورانی امام علی(عَلَيهِ السَّلام)؛ تصنيف غررالحکم و دررالکلم، ص377).