در آستانة ماه مبارک رمضان قرار داريم و يکی از دو چشمة تطهير را که ماه شريف رجب است، پشت سر نهاديم و ديگری هم که ماه شريف شعبان میباشد، در آخرين روزها قرار دارد و در روزهای وداع اين ماه شريف قرار گرفته ايم. در عظمت ماه شعبان همين بس که پيچيده شده در رحمت الهی است و «شَهْرُ الْجيران»[1] و شهرالرّسالة میباشد و به فرمودة حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ)، ماه رسول خدا(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) میباشد «شَعْبانُ شَهْري»[2].
دو ماه شريف رجب و شعبان، فضل بزرگ الهی است و ماه مبارک رمضان، فضل بزرگتر پروردگار است. روزها و ايّامِ پُرفضيلت را پشت سر نهاديم، درحالیکه اندک از بسيار انجام نداده ايم، لکن در اين روزهای پايانی که نسيمهای رحمت همچنان از سوی رسول الله(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) در حال وزش است، تلاش نماييم که با توبه و جبران مافات، خود را در معرض اين نسيمهای مقدّس قرار دهيم. آخرين جمعة ماه شعبان، روزی است که حضرت رسول اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ)، پيام پروردگار را از جناب جبرئيل دريافت فرمودند و خطبة شعبانيّه را با آن وعده ها اعلام نمودند: «اَيُّهَا النّاسُ اِنَّهُ قَدْ اَقْبَلَ اِلَيْكُمْ شَهْرُ اللّهِ بِالْبَرَكَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللّهِ اَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ اَيّامُهُ اَفْضَلُ الْاَيّامِ وَ لَياليهِ اَفْضَلُ اللَّيالي وَ ساعاتُهُ اَفْضَلُ السّاعاتِ هُوَ شَهْرٌ دُعيتُمْ فيهِ اِلى ضِيافَةِ اللّهِ وَ جُعِلْتُمْ فيهِ مِنْ اَهْلِ كَرامَةِ اللّهِ اَنْفاسُكُمْ فيهِ تَسْبيحٌ وَ نَوْمُكُمْ فيهِ عِبادَةٌ وَ عَمَلُكُمْ فيهِ مَقْبُولٌ وَ دُعاؤُكُمْ فيهِ مُسْتَجابٌ فَاسْاَلُوا اللّهَ رَبَّكُمْ بِنِيّاتٍ صادِقَةٍ وَ قُلُوبٍ طاهِرَةٍ اَنْ يُوَفِّقَكُمْ لِصِيامِهِ وَ تِلاوَةِ كِتابِهِ فَاِنَّ الشَّقِيَّ مَنْ حُرِمَ غُفْرانَ اللّهِ في هذَا الشَّهْرِ الْعَظيمِ وَ اذْكُرُوا بِجُوعِكُمْ وَ عَطَشِكُمْ فيهِ جُوعَ يَوْمِ الْقِيامَةِ وَ عَطَشَهُ وَ تَصَدَّقُوا عَلى فُقَرائِكُمْ وَ مَساكينِكُم...»[3]. ماه مبارک رمضان، ماه برکت و رحمت و عظمت و ماهی است که لحظه لحظه های آن عيد است. آری خدای سبحان اينچنين ماه مبارک رمضان را برای بندگانش می شناساند. حال برای اينکه بتوانيم خود را در معرض نسيمهای مقدّس اين ماه شريف قرار دهيم، لازم است که شناخت مختصری نسبت به آن داشته باشيم. در عظمت ماه مبارک رمضان همين بس که خداوند متعال میفرمايد: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي اُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآن»[4]، ماه مبارک رمضان، ماهی است که ظرف نزول قرآن قرار گرفته و بهـار قرآن ناميد شده است. حضرت امـام محمّد باقر(عَلَيهِ السَّلام) میفرمايند: «لِکُلِّ شَیْءٍ رَبيعٌ وَ رَبيعُ الْقُرآنِ شَهْرُ رَمَضانَ»[5]. به فرمودة اساتيد معظّم، قرآن کريم در ماه مبارک رمضان نازل شده تا ما صاعد شويم. قرآن کريم نازل شده تا انسانها را قرآنی کند ولذا معلوم میشود که ماه مبارک رمضان، ماه عمل به قرآن و درواقع بهارِ عمل به قرآن است.
در عظمت ماه مبارک رمضان از وجود مقدّس حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) مذکور است: «اين ماهی است که خداوند آن را بر ماه های ديگر برتری داده است مانند برتری ما اهلبيت بر ديگر مردم»[6]. لازم به توضيح است که بنا به فرمودة استاد جوادی آملی، حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) اوّل شخصِ اهلبيت رسالت و عصمت و طهارت هستند. پس اهل بيت(عَلَيهِم السَّلام) شامل رسول خدا(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) و اهل بيت آن حضرت میگردد. از حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) مذکور است: «خداوند متعال سفره ای دارد که بر آن نعمتی است که نه چشمی آن را ديده و نه گوشی آن را شنيده و نه در فکری خطور نموده است و در اين سفره قرار نمیگيرد مگر صائمين و روزهداران حقيقی»[7]. همچنين فرمودند: «لَوْ يَعْلَمُ الْعَبْدُ ما في رَمَضانَ لَوَدُّ اَنْ يَکُونَ رَمَضانُ السَّنَةُ»[8] اگر بنده، ارزش ماه مبارک رمضان را بداند، آرزو میکند که سراسر سال، ماه رمضان باشد.
با توجّه به اينکه ماه مبارک رمضان ماه نزول قرآن کريم و ماه عمل به قرآن است، نکتهای که در مورد ختم قرآن در ماه مبارک رمضان قابل توجّه میباشد، اين است که: هرچند ختم قرآن زيبـا و دارای فضيلت میباشد، لکن شايسته است که علاوه بر تلاوت ظاهری قرآن کريم، هر آيه از آن را با تدبّر و تعقّل و تفکّر و توجّه به معانی آن بخوانيم و سپس در عمل به آن جدّی و کوشا باشيم.
همچنين لازم به يادآوری است: دور از ادب است که کسی در جلساتِ وعظ و سخنرانی و تدريس، مشغول خواندن و ختم قرآن باشد و ادب قرآنی ايجاب میکند که روخوانی قرآن در منزل و يا بعد از درس و سخنرانیها باشد.
در مورد شناخت ماه مبارک رمضان، توجّه به اين نکته ضروری است که: خداوند متعال هرآنچه را که بر انسان فرض و واجب فرموده، انسان به آن نيازمند است و موردی از واجبات و فرايض نيست که انسان به آن نياز نداشته باشد. پس انسان نياز حياتی به نماز و روزه دارد، جسم انسان نيازمند روزة ظاهر و روح، نيازمندِ روزة باطن است. آری، ما چه میدانيم که روزه با جان و روح انسان چه میکند؟! حضرت امام سجّاد(عَلَيهِ السَّلام) آن روزه شناس واقعی، که در صحيفة سجّاديّه روزه را آنچنان استقبال کرده و با سوز و گداز بدرقه می نمايند و در موردی فرمودند: «ما از اين ماه سود فراوان برديم»[9]، میدانند که چگونه روح و جان انسان با آن ساخته میشود و به مراتب بالاتر صعود میيابد. اگر ماه مبارک رمضان برای اهل معرفت، اوّلِ سال است، همانطور که «سيّد بن طاوس»(رَحمَةاللهِ عَلَيه)، ماه مبارک رمضان را اوّل سال قرار میدادند، خانه تکانی جـان و روح هم بـايد قبل از ورود و آغـاز آن انجام يـابد. عزيزان، خانه تکانی روحی را جدّی شماريم، اگر نتوانستيم در اين دو ماه آنچنان که بايد بهره مند شويم، در اين روزهای پايانی دست به کار شويم. حضرت امام رضا(عَلَيهِ السَّلام) جناب اباصلت را که از صحابة آن بزرگوار بودند، در آخرين روزهـای مـاه شريف شعبـان متوجّه آسيب شنـاسی و آسيب زدايی کرده و فرمودند: «اى اباصلت، ماه شعبان بيشترش گذشت و اين جمعة آخر آن است، پس آنچه از اعمال خير كه در اين ماه در انجام آن كوتاهى كرده اى، در اين چند روزى كه باقى مانده تدارك كن، و بر تو باد به انجام آنچه به حال تو مفيد است و ترك آنچه براى تو فائده اى ندارد، و دعا و استغفار و تلاوت قرآن را افزون كن، و از گناهان و نافرمانيهايت بسوى خدا بازگرد و توبه نما، تا اين ماه خدا به تو رو كرده باشد درحاليكه تو با خدايت اخلاص ورزيده باشى، و امانتى بر گردن خود باقى مگذار، مگر آنكه آن را ادا كنى، و نيز در دلت كينة هيچ مؤمنى نباشد مگر اينكه آن را از دل بيرون كنى، و هيچ گناهى را كه مرتكب بودهاى وامگذار مگر آنكه آن را رها كرده و از آن دورى گزينى، و از خداوند پروا داشته باش، و در امور نهان و آشكارت بر او توكّل و اعتماد كن، و هر كس بر خدا توكّل كند، همانا خداوند او را كافى است، زيرا خداوند رساننده است كار خود را، و براى هر چيز اندازه اى قرار داده است، و در باقيماندة اين ماه زياد اين ذكر را بگو: «اَللّهُمَّ اِنْ لَمْ تَكُنْ قَدْ غَفَرْتَ لَنا في ما مَضى مِنْ شَعْبانَ فَاغْفِرْ لَنا فيما بَقِيَ مِنْه»، پروردگارا! اگر تاكنون در اين ماه كه به سر نرسيده است ما را نبخشيده اى، پس از تو ميخواهيم كه در باقيماندة اين ماه ما را ببخشى و بيامرزى، زيرا خداوند تبارك و تعالى در اين ماه مردم بسيارى را به جهت احترام ماه مبارك رمضان از آتش آزاد مىكند»[10]. حضرت امـام رضا(عَلَيهِ السَّلام) جنـاب اباصلت را علاوه بر آسيبهـای عملی و اخلاقی، متوجّه آسيبهـای حقّ النّاس می نمايند که بسيار برای انسان سنگين تمام میشود. «ای اباصلت اگر حقّی از ديگران بر گردن تو باشد، سعی کن آن را ادا کنی». اگر در مورد حقّ الله قصوری شده باشد، میتوان با توبة بينی و بين الله جبران کرد، لکن حقّ النّاس را بايد از طريق ناس و با حليّت طلبی اصلاح نمود و بـالاترين حقّ النّاس، حقّ خـانواده است و مهمترين حقّ خـانواده، خوش اخلاقی و صبور بودن است. هيچ عذر و بهانه ای برای بداخلاقی در خانواده، موجّه نيست، اينکه بگوييم: روزه میگيرم و قند خونم پايين می آيد و عصبانی میشوم، عذر موجّهی نيست. توجّه کنيم که عصبانی شدن موجب بطلان حقيقت روزه میشود و علاوه بر آن باعث به وجود آمدن فرزندانی پرخاشگر و عصبی در خانواده میگردد. اگر حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) در پاسخ سوال شخصی که میپرسد: ايمان چيست؟ میفرمايند: «اَلصَّبرُ»[11]، حقيقت ايمان همان صبر است، پس معلوم میگردد که حقيقت روزه هم با صبر حاصل میگردد.
حضرت امام رضا(عَلَيهِ السَّلام) در ادامة فرمايش خود به جناب اباصلت، از ميان آسيبهای اخلاقی به کينه اشاره نموده و میفرمايند: «ای اباصلت، کينه ای در قلبت باقی نگذار، مگر اينکه آن را بيرون کنی و گناهی را که انجام میدادی، ترک کنی و بسيار بگو: «اَللّهُمَّ اِنْ لَمْ تَكُنْ قَدْ غَفَرْتَ لَنا في ما مَضى مِنْ شَعْبانَ فَاغْفِرْ لَنا فيما بَقِيَ مِنْه»». کينه، قلب را فاسد و ايمان را زايل و بندگی را تباه و خداوند را ناخشنود میسازد. کينه، اوّلين آسيب را به خود انسان وارد میسازد. اگر میخواهيم پاک وارد ماه مبارک رمضان شويم، با قلب پر از کينه ميسور نيست. قلبِ کينه توز، ناپاکترين و بيمارترينِ قلبها است. استاد قرائتی فرمودند: «کينه، سرطان اخلاقی است». کينه و عصبانيّت، مانع از رشد و تعالی است. ماه مبارک رمضان، ماه عروج و صعود و تعالی است. ماهی است که لحظه لحظه های آن برای رشد و نموّ و فربه شدن روح است. اگر در دعای قنوتِ نماز عيد سعيد فطر میخوانيم: «اَللّهُمَّ اَهْـلَ الْكِبْرِياءِ وَ الْعَظَـمَة...»[12]، معلوم میگردد که انسان با روزة حقيقی، میتواند به مقام کبريايی و عظمت برسد. ماه، ماه توحيد است، ماه عبوديّت و بندگی و وصال حق تعالی است و قرار است در اين ماه، انسان با اطاعت و بندگی و تلاش و مجاهدت، به بزرگی و عظمت برسد و در عيد فطر، رسيدن به آن را جشن بگيرد. پس بجاست که برای رسيدن به آن عظمت و کبريايی، از هم اکنون با ترک آفات عملی و اخلاقی، مقدّمات آن را فراهم آوريم. بالاترين روزة مشکور و مبرور، روزه بودن از گناه است. از حضرت امـام علی(عَلَيهِ السَّلام) و حضرت فـاطمه زهرا(سَلامُ اللهِ عَلَيها) و همچنين حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) مذکور است که: «روزة مقبول، پرهيز از گناه و معصيت است». پس شايسته است که در آستانة ماه مبارک رمضان، از خداوند متعال درخواست کنيم: «رَبِّ اَدْخِلْني مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ اَخْرِجْني مُخْرَجَ صِدْقٍ»[13].
1- شهر همسايه (ماه مبارک رمضان) (روضة الواعظين و بصيرة المتعظين، ج2، ص402).
2- شعبان ماه من است (تحف العقول، ص419).
3- ای مردم، ماه خدا با بركت و رحمت و آمرزش به شما رو كرده است، ماهى است كه نزد خدا، بهترين ماه است و روزهايش بهترين روزها و شبهايش بهترين شبها و ساعاتش بهترين ساعات است، آن ماهى است كه در آن دعوت شديد به مهمانى خدا و اهل كرامت خدائيد در آن، نفسهاى شما در آن تسبيح است و خواب شما در آن عبادت است، اعمالتان در آن پذيرفته و دعايتان مستجاب است، از خدا بخواهيد با نيات درست و دلهاى پاك كه شما را براى روزه در آن و خواندن قرآن موفق بدارد، بدبخت آن کسی است كه از آمرزش خدا در اين ماه محروم گردد، با گرسنگى و تشنگى خود در آن، گرسنگى و تشنگى روز قيامت را ياد كنيد و بر فقراء و مساكين خود صدقه دهيد... (امالی صدوق، ص93).
4- ماه رمضان ماهی است که نازل کرده شد در آن قرآن (مبارکه بقره/185).
5- برای هر چيز بهاری است و بهار قرآن، ماه مبارک رمضان است (اصول کافی، ج2، ص630).
6- خطبة حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) در نخستين روز ماه مبارک رمضان
7- کنز العمال، ج8، ص452
8- بحارالانوار، ج96، ص344
9- صحيفة سجّاديّه، فرازی از دعای چهل و پنجم
10- عيون اخبار الرضا(عَلَيهِ السَّلام)، ج2، ص51
11- چيست ايمان؟ پس فرمودند: صبر (مستدرک الوسائل، ج2، ص425).
12- پروردگار من، اهل کبريايی و عظمت ... (مفاتيح الجنان، فرازی از دعای قنوت نماز عيد سعيد فطر).
13- پروردگار من، داخل کن مرا داخل کردنی صادقانه و خارج کن مرا خارج کردنی صادقانه (مبارکه اسراء/80).