با توجّه به اينکه نيمی از ايمان بنده را شکر و نصف ديگر را صبر تشکيل میدهد، لذا مطالبی که تاکنون از محضر اهل بيت(عَلَيهِمُ السَّلام) و اساتيد معظّم پيرامون آيات شريفۀ مورد بحث استفاده شده و خواهد شد، جرعه و شمّه و قطرهای از مطالب مربوط به شکر است. بزرگی مشغول خواندن قرآن بود، عابری بر او عبور میکرد، متوجّه شد که آيهای را تلاوت میکند، رفت و کارهايش را انجام داد و برگشت و ديد باز همان آيه را تلاوت میکند، وقتی علّت را پرسيد، آن شخص گفت: هر چه میکنم نمیتوانم از اين آيه عبور کنم. حال، داستان مربوط به آيۀ شکر هم چنين است. هرچه مطلب پيرامون آيۀ شريفۀ مورد بحث که آيۀ شکر است، استفاده میشود، باز هنوز حقّ مطلب اداء نشده و قطره ای از آن اقيانوس گفته نشده است.
وجود مقدّس حضرت پيامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) در يک بيان نورانی عظمت صبر و شکر را چنين میفرمايند: «خَصْلَتانِ مَنْ رُزِقَهُما قَدْ اُعْطِیَ خَيْرَ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ مَنْ اِذَا ابْتُلِیَ صَبَرَ وَ اِذا اُعْطِیَ شَكَر»[1] دو خصلت است که به هر کسی عطاء شود، خير دنيا و آخرت به او عطاء شده است: صبر هنگام گرفتاری و شکر هنگام رسيدن نعمت. سورۀ مبارکۀ کوثر با آن عظمتی که دارد، بخشی از آن پيرامون مسئله شکرگزاری است. خدای سبحان به رسول گرامی خود میفرمايد: در برابر رسيدن به اين عظمت (وجود مقدّس حضرت فاطمه(سَلامُ اللهِ عَلَيها)) اين شکرِ مخصوص را بجا آور و کار خير خاصّه را انجام بده. مطلب مذکور بيانگر اين حقيقت است که در برابر نعمتی که به انسان میرسد، اعم از نعمتهای ظاهری، باطنی، ملکی، ملکوتی و... بايد عمل خيری به صورت احسان و انفاق و... صورت گيرد و اين امر، يک وظيفۀ انسانی و اسلامی است.
بعد از اينکه مطالبی پيرامون شکر استفاده شد، مطلبی که از زيباترين مصاديق شکر میباشد، سجدۀ شکر است و منظور از سجدۀ شکر، سجده در خارج از نماز و غير حال نماز، بخصوص بعد از نماز است که از سوی خداوند متعال و حضرات معصومين(عَلَيهِمُ السَّلام) به آن تأکيد شده است، بطوری که در خلاصه ای از يک حديث قدسی آمده است: «...سجدۀ شكر موجب تکمیل نماز می شود*، كه به وسيلۀ آن سجده، ارزش نمازت را بالا مى برى و خداوند را از خودت راضى مى كنى و ملائكه را متعجّب مى سازى. وقتى كه بنده نماز خواند، بعد هم سجدۀ شكر نمود، خداوند حجاب ميان آن بنده و ملائكه را از ميان برمى دارد و بعد مى فرمايد: اى ملائكۀ من، به اين بنده ام نگاه كنيد كه واجب خود را اداء كرد و عهد خود را با من تمام نمود و بعد هم در مقابل آن نعمتهايى كه به وى داده بودم برايم شكر نمود، پس پاداش او در نزد من چيست؟ ملائكه عرض مىكنند: خداوندا، پاداش او بهشت است. باز خداوند مىفرمايد: بعد از بهشت چيست؟ ملائكه عرض مىكنند: خداوندا، كفايت كردن به همۀ امور او. باز هم خداوند مىفرمايد: بعد از آن چيست؟ باز ملائكه خيرى را پيشنهاد مىكنند و اين عمل تكرار مىشود تا همۀ چيزها را ملائكه مىگويند. باز هم خداوند مىفرمايد: بعد از آنها چيست؟ ملائكه عرض مىكنند: خداوندا، ما ديگر نمىدانيم. خداوند مىفرمايد: من براى او شكر مىكنم همان طورى كه او براى من شكر كرد، و با فضل خودم به وى رو مىآورم...»[2]. حضرت امام صادق(عَلَیهِ السَّلام) نيز فرمودند: «مَنْ سَجَدَ سَجْدَةَ الشُّكْرِ وَ هُوَ مُتَوَضِّئٌ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِها عَشْرَ صَلَواتٍ وَ مَحا عَنْهُ عَشْرَ خَطايا عِظام»[3] هر كس با داشتنِ وضو، سجدۀ شكر بجا آورد، خداوند براى او ده نماز بنويسد، و از نامۀ عمل او ده گناه بزرگ محو سازد.
اوليای الهی و مقرّبان درگاه پروردگار در برابر ياد کردنِ نعمتهای الهی، بیاختيار خودشان را در سجده می يابند، همانطور که در روايتی از حضرت امام صادق(عَلَیهِ السَّلام) آمده است: «رسول خدا(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) در سفرى كوتاه، بر شترشان سوار بودند، ناگهان از شتر فرود آمده و پنج بار سجده كردند، آنگاه دوباره سوار شدند، ياران عرض كردند: اى رسول خدا(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ)، ما انجام كارى را از شما ديديم كه (قبلاً) انجـامش نمى داديد! فرمودند: «آرى، جبرئيـل(عَلَیهِ السَّلام) بـه پيشوازم آمد و از جانب خداوند عزّ و جلّ بشـارت هايى به من داد، پس (به پاس آن)، شكرى به درگـاه خداوند گزاردم، هر بشارتی سجدهاى دارد»»[4]. همچنين فرمودند: «هرگاه يكى از شما، نعمت خداوند را به ياد آورد، صورت خود را بر زمين گذارد، و خدا را شكر بگويد، اگر سواره هست، پائين بيايد و چهره بر زمين نهد، اگر توانائى ندارد از مركب به زير آيد، در همان بالا، صورت خود را بر كوهۀ زين(غاشيۀ زين) گذارد و سجدۀ شكر بجاى آورد، و اگر آن هم نشد، صورت خود را بر كف دست خويشتن قرار دهد و خدا را سپاس گويد و نعمتها را شكرگزار باشد»[5]. در روايتی نيز آمده است: «اولين كسى كه در اسلام سجدۀ شكر به جاى آورد، اميرالمؤمنين(عَلَیهِ السَّلام) بودند، ايشان در ليلة المبيت، يعنى همان شبى كه مأموريّت يافته بودند به جاى رسول خدا(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) در بستر آن بزرگوار بخوابند، بعد از سلامتى وجود مبارك ايشان، اين سجده را به جاى آوردند»[6]. حضرت امام محمد باقر(عَلَیهِ السَّلام) نيز میفرمايند: «پدرم على بن الحسين(عَلَیهِ السَّلام) هرگاه به يادِ يكى از نعمتهاى خداوند عزّ و جلّ بر خود مى افتاد، به سجده ميرفت»[7]. همچنين در مورد حضرت امام سجّاد(عَلَیهِ السَّلام) آمده است: «فارغ نمی شدند از نماز واجبی، مگر اينکه سجده می نمودند... و اثر سجده در تمام مواضع سجود آن حضرت ظاهر و آشكار بود، فلذا به سجّاد موسوم گشتند»[8].
۱- مجموعة ورام (تنبيه الخواطر)، ج2، ص247
*مانند اينکه نوافل موجب تکميل نماز می گردند.
[2]- الجواهر السنيه، كليات حديث قدسى، ص681
[3]- من لا يحضره الفقيه، ج1، ص332
[4]- إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) كَانَ فِي سَفَرٍ يَسِيرُ عَلَى نَاقَةٍ لَهُ إِذَا نَزَلَ فَسَجَدَ خَمْسَ سَجَدَاتٍ فَلَمَّا أَنْ رَكِبَ قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّا رَأَيْنَاكَ صَنَعْتَ شَيْئاً لَمْ تَصْنَعْهُ فَقَالَ نَعَمْ اسْتَقْبَلَنِي جَبْرَئِيلُ(عَلَيهِ السَّلام) فَبَشَّرَنِي بِبِشَارَاتٍ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَسَجَدْتُ لِلَّهِ شُكْراً لِكُلِّ بُشْرَى سَجْدَة (الکافی، ج2، ص98).
[5]- إِذَا ذَكَرَ أَحَدُكُمْ نِعْمَةَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلْيَضَعْ خَدَّهُ عَلَى التُّرَابِ شُكْراً لِلَّهِ فَإِنْ كَانَ رَاكِباً فَلْيَنْزِلْ فَلْيَضَعْ خَدَّهُ عَلَى التُّرَابِ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ يَقْدِرُ عَلَى النُّزُولِ لِلشُّهْرَةِ فَلْيَضَعْ خَدَّهُ عَلَى قَرَبُوسِهِ وَ إِنْ لَمْ يَقْدِرْ فَلْيَضَعْ خَدَّهُ عَلَى كَفِّهِ ثُمَّ لْيَحْمَدِ اللَّهَ عَلَى مَا أَنْعَمَ عَلَيْه (الکافی، ج2، ص98).
[6]- ان اول من سجد سجدة الشكر في الاسلام هو امير المؤمنين(عَلَيهِ السَّلام) لما امر بالمبيت على فراش رسول الله(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) ليلة الغار (النور المبين في قصص الانبياء و المرسلين، ص217).
[7]- اِنَّ اَبی عَلِیَّ بْنَ الْحُسَيْنِ ما ذَكَرَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ نِعْمَةً عَلَيْهِ اِلّا سَجَد (بحارالانوار، ج46، ص6).
[8]- وَ لا فَرَغَ مِنْ صَلاةٍ مَفْرُوضَةٍ اِلّا سَجَدَ ... وَ كانَ اَثَرُ السُّجُودِ فی جَميعِ مَواضِعِ سُجُودِهِ فَسُمِّیَ السَّجّادَ لِذلِك (بحارالانوار، ج46، ص6).