ماه شریف رجب قلّه هایی دارد که یکی از آنها لیلةالرغائب بود و ديگری ايّام البيض اين ماه شريف است که عظمت بسياری دارد و با ولادت حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) آغاز میگردد. در عظمت مقام حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) همين بس که هم ولادت و هم شهادت ايشان در ماههای نزول قرآن میباشد. ولادتشان در ماه شريف رجب که ماه نزول تدريجی قرآن کريم است و شهادتشان در ماه مبارک رمضان که ماه نزول دفعی قرآن میباشد.
ايّام البيض ماه شريف رجب، ايّام سهروزة اعتکاف است. اعتکاف از عکوف میباشد و عکوف، به معنای در جايی نشستن و بدون ضرورت از آنجا خارج نشدن است. ايّام سهروزة اعتکاف برای رشد و تعالی انسان است. اعتکاف نيز همانند ساير عبادات دارای روح و جسمی است و ظاهر و جسم اعتکاف، همان است که معتکف، سه روز روزه گرفته و در مسجد حضور يافته و بدون عذر موجّه شرعی از آنجا خارج نمیشود و دعاها و اعمال مخصوص به خود را دارد. لکن آنچه که انسان را به کمال الهی و مقصد اعلی میرساند، روح اعتکاف است، هرچند که جسم و روح در کنار هم، و شريعت و طريقت، با هم، انسان را به حقيقت میرسانند. همانطور که استفاده شده اگر فقط مغز گردو و يـا فقط پوست آن کـاشته شود، سبز نمیگردد، بلکه بايد مغز و پوست با هم کاشته شود تا سبز گردد و رشد نمايد، همانگونه انسان هم بايد در کنار انجام ظاهر اعمال، به روح و باطن عبادات نيز وارد شود. آنچه که موجب عروج و صعود میشود و انسان را به عبوديّت و بندگی میرساند و به صبغة الهی مزيّن میکند، روح اعتکاف است. اين سه روز اعتکاف برای با خود خلوت کردن و واعظ درونی را فعّال نمودن است، چراکه تا زمانی که واعظ درونی فعّال نشود، واعظ بيرونی بکار نيايد «مَنْ لَمْ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ نَفْسِهِ واعِظاً فَاِنَّ مَواعِظَ النّاسِ لَنْ تُغْنِیَ عَنْهُ شَيْئا»[1]. واعظ درونی همان نفس لوّامه است که در برابر قصورها و خطاها انسان را مذمّت میکند. اين اِحرام سهروزه، برای کشيک نفس و مراقبت از خود و زمام نفس سرکش را به دست گرفتن و رها نکردن است تا انسان برای اِحرام يکماهة ماه مبارک رمضان آماده گردد و تمرين بندگی نمايد. آری، اين سه روز، برای اين است که انسان در مورد نفس عالی و حقيقت وجود و بُعد عالی خود انديشه نمايد که خداوند متعال در مورد آن میفرمايد: «يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ اَنْفُسَكُم»[2]. اين سه روز برای اين است که انسان از بُعد دانی و نفسانی و طبيعی جدا شود و به بُعد عالی و الهی و فطری خود برسد که آغازش توبه و بيداری و انـابه است. اين سه روز برای آن است که انسان به گذشتهاش برگردد و قصورها و کوتاهیهای خود را دريابد و خود را آماده کرده و با خود کار کند تا به محضر دوست باريابد و قلب را حرم الهی نمايد «اَلْقَلْبُ حَرَمُ اللهِ فَلا تُسْكِنْ حَرَمَ اللهِ غَيْرَ الله»[3] قلب، حرم خداوند است، پس در حرم الهی غير خدا را ساکن نساز. همين قلبی که حرمالله است، در اثر غفلت و گناه و معصيت، جولانگاه شيطان میگردد. اگر انسان به قصد اصلاح و با توبه و زاری و انابه حرکت کند، خداوند هم او را تنها نمیگذارد و درونبينی و بصيرتی در قلب او ايجاد میکند که درمیيابد آفل و دنيای زودگذر شايستة دل بستن نيست «آنچه نپايد، دلبستگی را نشايد».
پس اوّلين گـام، توبه و مانعزدايی است. حضرت پيـامبر اسلام(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ الِه) در دعای خود به دو نکتة مهم اشاره فرمودند که يکی کنترل زبان و ديگری کنترل چشم و به عبارتی، مديريّت گفتار و نگاه است؛ آنچه که انسان را از برکات و فيوضات عالية الهی محروم میسازد، يله و رها بودن چشم و زبان است. حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) میفرمايند: «مَنْ كَثُرَ كَلامُهُ كَثُرَ خَطَؤُهُ وَ مَنْ كَثُرَ خَطَؤُهُ قَلَّ حَياؤُهُ وَ مَنْ قَلَّ حَياؤُهُ قَلَّ وَرَعُهُ وَ مَنْ قَلَّ وَرَعُهُ ماتَ قَلْبُهُ وَ مَنْ ماتَ قَلْبُهُ دَخَلَ النّار»[4] هر کس سخنش بيشتر باشد، خطايش بيشتر است، هر کس خطايش بيشتر باشد، حيايش کمتر است و هر که حيايش کم باشد، ورع و تقوايش کمتر است و هر که ورع و تقوايش کم باشد، دلش میميرد و کسی که دلش مُرد، وارد دوزخ میشود. امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) نيز میفرمايند: «وَ الْمُؤْمِنُ مُلْجَم»[5] مؤمن لجام دارد. يعنی مؤمن وقتی سخن میگويد، اوّل انديشه میکند و بعد سخن میگويد. همچنين از حضرت علی(عَلَيهِ السَّلام) مذکور است که فرمودند: «لِسانُ الْعاقِلِ وَراءَ قَلْبِهِ وَ قَلْبُ الْاَحْمَقِ وَراءَ لِسانِه»[6]. آری زبانِ عاقل، در وراء فکر و انديشة اوست. بزرگان به هر جايی رسيدند، از طريق حفظ لسان بوده است. يکی از مهمترين راههای تعالی و بزرگ شدن، مراقبت از کلام و حفظ لسان است. حضرت امام محمّد باقر(عَلَيهِ السَّلام) میفرمايند: «اِنَّ هذَا اللِّسانَ مِفْتاحُ كُلِّ خَيْرٍ وَ شَرٍّ فَيَنْبَغی لِلْمُؤْمِنِ اَنْ يَخْتِمَ عَلى لِسانِهِ كَما يَخْتِمُ عَلى ذَهَبِهِ وَ فِضَّتِه»[7] همانـا اين زبان، کليد تمام خوبیها و بدیهاست، پس شايسته است برای مؤمن که مُهر زَنَد بر زبانش همانطور که بر طلا و نقرهاش مُهر میزند. خداوند، زبان انسان را پشت دو محفظه قرار داده است، دو در از دندانها و دو در از لبها تا نابجا سخن نگويد. رسول گرامی اسلام(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ الِه) میفرمايند: «لا شَیْءَ اَحَقُّ بِالسِّجْنِ مِنَ اللِّسانِ»[8] هيچ چيز برای زندانی شدن شايستهتر از زبان نيست. از بارزترين خصوصيّات مؤمنين، قليلالکلام و کثيرالفکر و کثيرالذّکر بودنشان میباشد، همانطور که حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «اَلْمُؤْمِنُ دائِمُ الذِّكْرِ كَثيرُ الْفِكْرِ»[9] و حضرت امام موسی کاظم(عَلَيهِ السَّلام) نيز میفرمايند: «وَ الْمُؤْمِنُ قَليلُ الْكَلامِ كَثيرُ الْعَمَل»[10]. حضرت امام محمّدباقر(عَلَيهِ السَّلام) در ادامة بيان نورانی خويش میفرمايند: «لا يَسْلَمُ اَحَدٌ مِنَ الذُّنُوبِ حَتّى يَخْزُنَ لِسانَه»[11] هيچ انسانی از گناهان سالم نمیماند، مگر اينکه زبانش را نگهبانی کند. سکوت و کمحرفی از نشانههای عقل است «اَلصَّمْتُ آيَةُ النُّبْلِ وَ ثَمَرَةُ الْعَقْل»[12]. هر چقدر عقل افزايش يابد، کلام کاهش میيابد و در مقابل، هرچه جهل بيشتر باشد، کلام بيشتر میگردد.
در اهميّت محافظت از چشم و زبان همين بس که دو امانت الهی هستند و امانات الهی همه محترم میباشند، ولذا هر سخن ناصوابی که با اين امانت الهی گفته شود، توهين به امانت الهی است و اهانت به امانت الهی، توهين و اهانت به خودِ خداوند است. حضرت پيامبر اکرم(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ الِه) فرمودند: «غَضُّوا اَبْصارَكُمْ تَرونَ الْعَجائِبْ»[13] اگر مراقب چشم خويـش بـاشيد، میبينيد عجـائب را. يعنی چيزهـايی را میبینید که قبلاً برای شما قابل رؤيت نبود. اگر پيامبر گرامی اسلام(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ الِه) از بين اعضاء و جوارح، به اين دو مورد اشاره کرده و نسبت به حفظ آنها تأکيد فرمودهاند، به اين علّت است که چشم و زبان، مسئولترين و سنگينبارترينِ اعضاء هستند. چشم و زبان، دو دری هستند که يا انسان را به سعادت میرسانند و يا به شقاوت.
1- كسى كه از درونِ نفسِ خود واعظ و هشدار دهندهاى نداشته باشد، مواعظ مردم و اندرزگويان سودى به حال او ندارد (بيان نورانی امام صادق(عَلَيهِالسَّلام)؛ بحارالانوار، ج67، ص70).
2- ای کسانی که ايمان آورديد، بر شما باد نفسهايتان (مبارکه مائده/105).
3- بيان نورانی امام صادق(عَلَيهِ السَّلام)؛ بحارالانوار، ج67، ص25
4- نهج البلاغه، حکمت 349
5- بحارالانوار، ج72، ص275
6- زبان عاقل، پشت قلب اوست و قلب نادان، پشت زبان اوست (بحارالانوار، ج1، ص159).
7- بحارالانوار، ج75، ص178
8- نهج الفصاحه، حديث 2499
9- مؤمن، هميشه ذاکر بوده و بسيار فکرکننده است (تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص90).
10- و مؤمن کلامش اندک و عملش بسيار است (بحارالانوار، ج75، ص312).
11- بحارالانوار، ج75، ص178
12- خاموشی و سکوت، علامت نجابت و ثمرة عقل است (بيان نورانی امام علی(عَلَيهِ السَّلام)؛ تصنيف غررالحکم و دررالکلم، ص215).
13- مصباح الشريعه، ص173