قسمت اوّل آیۀ شریفۀ هشتاد و هفت مربوط به توحید و قسمت دوّم آن دربارۀ معاد بود «اَللهُ لا اِلهَ اِلاّ هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ اِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ لا رَيْبَ فيهِ...». در دو آیۀ شریفۀ هشتاد و پنج و هشتاد و شش سخن از شفاعت و راهنمایی دیگران به خیر و امر به معروف و نهی از منکر و نیز دربارۀ پاسخ خیر و نیکی و تحیّت و سلام بود که خداوند فرمود: زمانی که کسی شما را تحیّتی نمود، با تحیّت بالاتر یا مانند آن پاسخ دهید. به فرمودۀ علاّمه طباطبائی(رَحمَةُ اللهِ عَلَيه)، آیۀ شریفۀ هشتاد و هفت، تعلیلِ دو آیۀ قبلی است. علّت اینکه چرا باید انسان امر به معروف و نهی از منکر کند و دیگران را از شرّ و بدی بازدارد، این است که خداوند او را در روزی که هیچ شکّی در آن نیست، جمع خواهد فرمود «لَيَجْمَعَنَّكُمْ اِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ لا رَيْبَ فيهِ».
در آیۀ شریفۀ سابق استفاده شد که خداوند حسابگر است «اِنَّ اللهَ كانَ عَلى كُلِّ شَیْءٍ حَسيباً»[1] و حسابگر بودنِ خداوند زمینه را برای آیۀ بعدی فراهم می سازد. علّت اینکه ابتدای آیۀ شریفۀ هشتاد و هفت در مورد توحید و پایان آن در مورد معاد است، این است که: خداوندی که در آغاز همه را خلق فرموده، همان خداوند در پایان نیز همه را جمع خواهد نمود «اِنّا لِلَّهِ وَ اِنّا اِلَيْهِ راجِعُونَ»[2]. این امر درواقع مرتبط بودن و تفکیک ناپذیریِ توحید و معاد را بیانگر است. توحیدِ بدون معاد، نـه منشأ اثر است و نه انسـان را بـه مقصد و سعـادت می رساند. زمانی که انسان، حسیب بودنِ خداوند را یقین داشته باشد و باور کند که هیچ چیز بر خداوند پوشیده نیست «وَ ما يَعْزُبُ عَنْ رَبِّكَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّةٍ فِی الْاَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ وَ لا اَصْغَرَ مِنْ ذلِكَ وَ لا اَكْبَرَ اِلاّ فی كِتابٍ مُبين»[3]، در این صورت احساس مسئولیّت نموده و درصدد توشه برداری و تدارک برای سرای باقی میگردد. همان خدایی که «عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَة»[4] است، همان خداوند شما را آفرید و در روز قیامت همۀ انسان ها را از اوّلین و آخرین جمع می فرماید «قُلْ اِنَّ الْاَوَّلينَ وَ الْآخِرين﴿49﴾ لَمَجْمُوعُونَ اِلى ميقاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ﴿50﴾»[5]. روز قیامت، حتمی و به وقوع پیوستنی است «اِذا وَقَعَتِ الْواقِعَة﴿1﴾ لَيْسَ لِوَقْعَتِها كاذِبَةٌ﴿2﴾»[6]. در حتمی بودنِ قیامت همین بس که یکی از نام های آن حاقه است «اَلْحاقَّة»[7]. حاقه یعنی حتماً حق و به وقوع پیوستنی است. البته همانطور که در جلسۀ سابق استفاده شد، قیامت، در باطنِ دنیا قرار دارد، نه اینکه بعداً به وجود می آید و در آن روز ظهور می کند.
در روز قیامت علاوه بر حضرات انبیاء و اوصیاء(عَلَيهِمالسَّلام) و فرشتگان و اعضاء و جوارح، زمین و زمان هم بر اعمال انسان شهادت می دهند «يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ اَخْبارَها﴿4﴾ بِاَنَّ رَبَّكَ اَوْحى لَها﴿5﴾»[8] و اعتقاد به خداوندی که قیامت و حساب و میزان و بهشت و دوزخ و شاهدان مختلفی دارد، مسئولیّت ایجـاد می کند و انسـان را از معاصی و زشتی ها بازمی دارد.
دنیا ممرّ است نه مقرّ، مسافرخانه است، نه وطن، و زندگی دنیوی، مقدّمه ای برای تحصیل سعادت جاویدان و ملاقات خداوند است و انسان در روز قیامت با آن توشه و وسایل و خوراک و پوشاکی که از دنیـا فرستـاده و بـا خود برده است، زندگی می کنـد. از اینرو ضروری ترین جهیزیه قبل از فرزندانمان، تهیّۀ توشه و جهیزیه برای سرای باقی و جاویدان خودمان است که در آنجا با آن زندگی خواهیم کرد. آری، دنیا، محل توشه برداری برای سرای باقی است و بالاترین توشه، تقوا و اعمال صالحات می باشد «فَاِنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوى»[9].
حقیقت انسان، روح اوست و روح، مجرّد و غیرمادّی است و آنچه که زیر خاک می رود و می پوسد، جسم می باشد که از خاک است و به خاک برمی گردد. تمام عظمت و شرافت انسان، بستگی به واقعیّت و حقیقت انسان دارد کـه روح اوست و از عالم ملکوت می باشد و نه می میرد و نه فانی می شود، بلکه از این دنیـا به سرای دیگر منتقل می گردد. مرگ، فنا و نابودی نیست، بلکه پُلی است که انسان را از دارِ عمل و جهانِ فانی و ممرّ، به دار جزا و جهان باقی و مقرّ منتقل می کند. امّا معادِ انسان، معاد روحانی و جسمانی است و عمده مشکلات حضرات انبیاء(عَلَيهِمالسَّلام) این بود که امّتشان نمی توانستند معاد جسمانی را هضم و باور کنند «وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ يُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَميم»[10] که خداوند متعال می فرماید: «قُلْ يُحْييهَا الَّذی اَنْشَاَها اَوَّلَ مَرَّة»[11]. آری، همان خدایی که اوّل بار انسان را خلق فرمود، بار دوّم هم استخوان های پوسیده اش را جمع آوری می کند و لباس هستی می پوشاند و حتّی خطوط سرانگشتان را به حالت اوّلیه درمی آورد «بَلى قادِرينَ عَلى اَنْ نُسَوِّیَ بَنانَه»[12].
*مطـالب تفسيري از تفسير تسنيم مبـاركة نسـاء استـاد جوادي آملي و از تفـاسير الميزان، مجمعالبيان، تفسير نمونه و تفسير نور اقتباس گرديده است.
[1]- همانا خداوند بر هر چيزی حسابگر است (مبارکه نساء/86).
[2]- همانا ما از خداييم و همانا ما به سوی او مراجعت می کنيم (مبارکه بقره/156).
[3]- و پنهان نمی ماند از پروردگارت هم وزن ذرّه ای در زمين و نه در آسمان و نه کوچکتر از آن و نه بزرگتر، مگر در کتابی است آشکار (مبارکه یونس(عَلَيهِالسَّلام)/61).
[4]- دانای پنهان و آشکار (مبارکه انعام/73).
[5]- بگو همانا اوّلين و آخرين﴿49﴾ البتّه جمع شوندگانند به سوی ميقات روز معلوم﴿50﴾ (مبارکه واقعه/49و50).
[6]- زمانی که واقع شود واقع شونده﴿1﴾ نيست برای وقوع آن دروغی﴿2﴾ (مبارکه واقعه/1و2).
[7]- روزی که مسلّماً واقع می شود (مبارکه حاقه/1).
[8]- روزی که بيان می کند (زمين) اخبارش را﴿4﴾ به اينکه همانا پروردگار تو وحی کرده بر آن﴿5﴾ (مبارکه زلزال/4و5).
[9]- پس همانا بهترين توشه تقوا است (مبارکه بقره/197).
[10]- و زد برای ما مَثَلی و فراموش کرد خلقت خود را، گفت: کيست که زنده کند استخوان ها را درحالی که آنها پوسيده باشند (مبارکه یس/78).
[11]- بگو: زنده می کند آنها را آن خدايی که آفريد آنها را اوّلين بار (مبارکه یس/79).
[12]- آری، تواناييم بر آنکه موزون و مرتّب سازيم (خطوط سر) انگشتان او را (مبارکه قیامه/4).