در آية شريفة «اِنَّ اللهَ لا يَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ وَ اِنْ تَكُ حَسَنَةً يُضاعِفْها وَ يُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ اَجْراً عَظيماً»، خدای تبارک و تعالی، مسئلة اجر و پاداش مافوق استحقاق را مطرح فرمود. پاداشدهی پروردگار بر اساس فضل و فزون بر استحقاق است. قسمت دوّم و سوّم از آية شريفة مذکور، آنچنان که از بيانات استاد جوادی آملی استفاده شد، در مورد صفت ثبوتی پروردگار است، به اين صورت که: «اِنْ تَكُ حَسَنَةً يُضاعِفْها وَ يُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ اَجْراً عَظيماً»، یعنی هر عمل خيری را که انسان انجام میدهد، رشد میکند و بزرگ میشود و گاهی به ميليونها برابر میرسد، ولذا منظور از «يُضاعِفْها» اين است که خود عمل رشد میکند. امّا «يُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ اَجْراً عَظيماً» نه از سنخ عمل، بلکه اجر عظيم لدنّی و من جانب الله است که به صورت هديه شامل حال بندة نيکوکار میگردد. آيات شريفه، مرتبط به هم هستند. استاد جوادی آملی میفرمایند: «فَكَيْفَ اِذا جِئْنا»، ستم نشدن به هیچ کس و اعطای اجر بیش از استحقاق به مؤمنین با گواهی پیامبران صورت میگیرد. در نتیجه عذاب و حسرت گناهکار، سختتر، و شادمانی فرمانبردار، بزرگتر است. بنابراین مضمون این آیه، وعید برای کافران مشمول «اِنَّ اللهَ لا يَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ»، و وعده به اهل طاعت مورد«وَ اِنْ تَكُ حَسَنَةً يُضاعِفْها» است.
مطلبی که در آية شريفة مورد بحث استفاده میشود، اين است که: در روز قيامت، هر امّتی گواه و شاهدی بر اعمالشان خواهند داشت و پيشوای معصوم هر امّتی از انبيـاء عظام و اوصيای کرام(عَلَيهِم السَّلام)، گواه و شاهد بر آن امّت خواهد بود.
اينکه در روز قيامت به احدی ظلم نمیشود و اعمال انسان مشهود پروردگار است و خيرهای آنها مضاعف حساب میشوند، بيانگر اين واقعيّت است که اعمال انسان، تحت اِشراف علمی پيامبر معصوم قرار دارد؛ پيامبری که دارای مقام عصمت است و علاوه بر اِشراف بر ظاهر اعمال، بر نيّات و افکار و اخلاق انسـان نيز اِشراف دارد و هيچ چيز از او مخفی و پنهـان نمیماند. پس حالِ انسان در آن روز چگونه خواهد بود؟ زمانی که اعمال انسانها عرضه میشوند و پيامبرشان و وجود مقدّس حضرت پيامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) که از خطا و اشتباه و نسيان مصون هستند، گواه بر اعمالشان میباشند و اِشراف باطنی دارند و برای هيچ کس جای کتمان و انکار وجود ندارد «وَ جِئْنا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهيداً».
علاوه بر حضرت پيامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ)، ائمّة معصومين(عَلَيهِم السَّلام) که هم احاطة علمی دارند و هم بر اعمال ظاهری و باطنی احاطه دارند، شاهد و گواه بر اعمال انسانها هستند. عصمت در مقام امام، ضرورت دارد، چراکه امام(عَلَيهِ السَّلام)، جانشين پيامبر است و کار پيامبر را انجام میدهد و اگر دارای مقام عصمت نباشد، قابل اعتماد نخواهد بود که اوامر الهی را از مصدر ربوبی بصورت ناب و زلال و تحريف نشده به مردم برساند.
پس تمام انبياء عظام و به دنبالشان امامان(عَلَيهِم السَّلام)، شاهدان بر امّتها هستند. امّا حضرت پيامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيه وَآلِهِ) شاهدِ شاهدان میباشند، یعنی علاوه بر امّتشان بر تمام پيامبران و امّتهای آنان نيز شهادت میدهند و گواه بر شاهدان هستند، بدین معنا که شهادت میدهند اين پيامبر رسالت خود را به حق و حقيقت انجام داد و آنگاه بر له يا عليه امّت پیامبران پیشین و امت خود شهادت میدهند، چراکه اعمال، از اوّلين و آخرين، مشهود حضرت پيامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) است. خداوند متعال میفرمايد: «اِنّا اَرْسَلْناكَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذيراً﴿45﴾ وَ داعِياً اِلَى اللهِ بِاِذْنِهِ وَ سِراجاً مُنيرا﴿46﴾»[1]، «وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ اُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهيداً»[2]. شهـادت حضرت پيـامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) بر انبياء(عَلَيهِم السَّلام) و غير انبياء اِشراف دارد، چراکه رسالت حضرت پيامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) مُهَيمِن و مسلّط بر تمام رسالتهاست. همانطور که قرآن کريم بر ساير کتب آسمانی هيمنه دارد، همانگونه رسالت حضرت پيامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) نيز بر تمام رسالتها هِيمَنه دارد و مسلّط است. خداوند متعال در سورة مبارکة مائده میفرمايد: «وَ اَنْزَلْنا اِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتابِ وَ مُهَيْمِناً عَلَيْه»[3]. در زيارت «اقبال الاعمال» آمده است: «وَ الْمُهَيْمِنَ عَلی رُسُلِه»[4]. در روز قيامت، سئوال و جواب، هم از خود امّتها و هم از پيامبران عموميّت دارد «فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذينَ اُرْسِلَ اِلَيْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلين»[5]. از پيامبران سوال میشود: چگونه اجابت شديد؟ «يَوْمَ يَجْمَعُ اللهُ الرُّسُلَ فَيَقُولُ ما ذا اُجِبْتُم»[6].
علّامه طباطبايی(رَحمَةاللهِ عَلیه) فرمودند: «اين مقام شهادت بر حقايق اعمال، درخورِ تمام افراد امّت نيست و مخصوص اوليای طاهرين است». انسانهای کامل از درون افراد باخبر هستند. لازمة شهادت، داشتن احاطة علمی بر نيّات و عقايد و اخلاق و اعمال است. در زمان انجام اعمال، رسول خدا(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) و اوصيای ايشان، در صحنة عمل حضور دارند تا در روز قيامت شهادتشان درست باشد. شاهد، در زمان انجام اعمال حضور دارد که میتواند در محکمة الهی بر له يا عليه امّتها شهادت دهد. پس هر عملی که انسان انجام میدهد و نيز نيّات و اخلاق و افکار او، همه مشهود بر حضرت پيـامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) و امامان(عَلَيهِم السَّلام) است، همانطور که خدای سبحان در سورة مبارکة توبه میفرمايد: «فَسَيَرَى اللهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُون»[7] و بنا به فرمودة امام صادق(عَلَيهِ السَّلام)، منظور از مومنان، امامان(عَلَيهِم السَّلام) هستند «هُمُ الْاَئِمَّةُ»[8].
لازم به توضيح است: خداوند بر تمام اعمال انسان حاضر و ناظر و شاهد است «اِنَّ اللهَ عَلى كُلِّ شَیْءٍ شَهيدٌ»[9] و حضرت علی(عَلَيهِ السَّلام) در مورد شاهد بودن پروردگار میفرمايند: «اَعْضاؤُكُمْ شُهُودُهُ وَ جَوارِحُكُمْ جُنُودُهُ وَ ضَمائِرُكُمْ عُيُونُهُ وَ خَلَواتُكُمْ عِيانُه»[10]. خداوند اينگونه مقرّر فرموده که حجّت تمام شود و شاهدين در محکمة عدل الهی حاضر شوند و بر له يا عليه بندگان و آنچه که حضور عينی داشتند، گزارش دهند. خداوند متعال در سورة مبارکة يونس(عَلَيهِ السَّلام) میفرمايد: يا رسول الله، هر عملی که تو و امّتت انجام دهيد، مشهود ماست «ما تَكُونُ فی شَاْنٍ وَ ما تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْآنٍ وَ لا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ اِلاّ كُنّا عَلَيْكُمْ شُهُوداً اِذْ تُفيضُونَ فيهِ»[11]. علاوه بر خداوند متعـال، حضرات انبياء و اوصياء(عَلَيهِم السَّلام) نيز شاهد اعمال امّتها هستند «وَ جیءَ بِالنَّبِيّينَ وَ الشُّهَداءِ وَ قُضِیَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ»[12]. حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) میفرمايند: «نَحْنُ الشُّهَداءُ عَلَى النّاسِ بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْحَلالِ وَ الْحَرامِ وَ ما ضَيَّعُوا مِنْه»[13] از حلال و حرام هرچه باشد، ما شاهد بر آن هستیم. «فردی از حضرت امام رضا(عَلَيهِ السَّلام) درخواست کرد که برای او و اهل بيتش دعا کنند، حضرت فرمودند: آيا من اين کار را نمیکنم؟ به خدا سوگند اعمال شما در هر شب و روز به من عرضه میگردد، آنگاه این آیة شریفه را تلاوت فرمودند: «فَسَيَرَى اللهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُون» بگو یقیناً خداوند و رسول او و مومنان، اعمال شما را میبینند»[14].
علاوه بر خداوند متعال و حضرات انبیاء و اوصیاء(عَلَيهِم السَّلام)، فرشتگان هم شاهد اعمال انسانها هستند «وَ رُسُلُنا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُون»[15] فرشتگانِ کاتب اعمال «كِراماً كاتِبينَ»[16]، علاوه بر اینکه مأمور به نوشتن اعمـال هستند، در روز قیامت نیز شاهد بر اعمال امّتها میباشند. پس هیچ عملی از اعمال انسان پنهان نمیماند و همه در محضر شاهدان است «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَه﴿7﴾ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرّاً يَرَهُ﴿8﴾».[17]
استاد جوادی آملی فرمودند: وقتی انسان به این حقیقت واقف شد که نه تنها اعمال، بلکه افکار و اندیشه هایش نیز در معرض مشاهدة فرشتگان قرار میگیرد، چگونه با وجود آن، مرتکب معصیت میشود؟
اگر انسان یقین بداند که هیچ جا خالی از حضور پروردگار و شاهدان اعمال نیست، همانطور که در مبارکة مجادله میفرماید: «ما يَكُونُ مِنْ نَجْوى ثَلاثَةٍ اِلاّ هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَةٍ اِلاّ هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا اَدْنى مِنْ ذلِكَ وَ لا اَكْثَرَ اِلاّ هُوَ مَعَهُمْ اَيْنَ ما كانُوا»[18]، دیگر در محضر پروردگار گناه نمیکند. امام خمینی(رَحمَةاللهِ عَلَيه) فرمودند: «عالم محضر خداست، در محضر خدا معصیت نکنید». البتّه ستّاریّت خداوند آنچنان وسعت دارد که گاهی حتّی از فرشتگان شاهد بر اعمال نیز اعمال بندگانش را میپوشاند و آبروداری میکند تا بلکه توبه کنند «وَ الشّاهِدَ لِما خَفِىَ عَنْهُمْ»[19]. آری وقتی بنده در گناه اسراف و اصرار نکرد، و بعد از انجام دادن، نادم شد و توبه نمود، خدای سبحان، گاهی از فرشتگان هم میپوشاند و این چنین از بندگانش آبروداری میکند.
1- همانا ما فرستاديم تو را شاهد و بشارت دهنده و بيم دهنده﴿45﴾ و دعوت کننده به سوی خداوند به اذن او و چراغی روشنگر﴿46﴾ (مبارکه احزاب/45و46).
2- و اينچنين قرار داديم شما را امّت وسط تا باشيد گواهان بر مردم و باشد پيامبر بر شما گواه (مبارکه بقره/143).
3- و نازل کرديم به سوی تو کتاب را با حق و حقيقت، تصديق کننده است هرآنچه را که باشد پیش از آن از کتاب و مسلّط است بر آن (مبارکه مائده/48).
4- و (پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ)) مهیمن است بر پیامبران او (خداوند) (اقبال الاعمال، ج2، ص604).
5- پس البتّه البتّه سوال میکنيم از کسانی که فرستاده شدند به سوی ايشان و البتّه البتّه سوال میکنيم از پيامبران (مبارکه اعراف/6).
6- روزی که جمع میکند خداوند پيامبران را، پس میفرمايد: چگونه اجابت شديد؟ (مبارکه مائده/109).
7- پس به زودی میبيند خداوند عمل شما را و فرستادة او و مؤمنين (مبارکه توبه/105).
8- ایشان هستند ائمه (تفصیل وسائل الشیعه، ج16، ص107)
9- همانا خداوند بر همه چيز شاهد است (مبارکه حج/17).
10- اعضاء شما شاهدان او و جوارح شما، جنود اوست و انديشه هايتان ديدهبانان او و خلوتهایتان، آشکار برای اوست (نهج البلاغه مرحوم دشتی، خطبة199).
11- و نباشی تو در امری و نخوانی از آن هيچ خواندنی و انجام نمیدهيد هيچ کاری، مگر آن که باشيم بر شما شاهدان، زمانی که شروع میکنيد آن را (مبارکه یونس(عَلَيهِ السَّلام)/61).
12- و آورده میشوند پيغمبران و گواهان و حکم شود ميانشان به راستی و ايشان ظلم کرده نمیشوند (مبارکه زمر/69).
13- ما گواه بر مردم هستيم به آنچه از حلال و حرام نزد ايشان است و آنچه از بين بردهاند (بحارالانوار، ج23، ص343).
14- مسند الامام الرضا(عَلَيهِ السَّلام)، ج1، ص339
15- و رسولان ما نزد ايشان مینويسند (مبارکه زخرف/80).
16- والامقام و نویسنده (اعمال) (مبارکه انفطار/11).
17- پس کسیکه هم وزن ذرّه ای کار خیر انجام دهد میبیند آن را﴿7﴾ و کسی که هموزن ذرّه ای کار شرّ انجام دهد میبیند آن را﴿8﴾ (مبارکه زلزال/7و8).
18- نيست هيچ نجوای سه نفرهای مگر اينکه چهارمی آنها خداوند است و نه پنج نفرهای، مگر اينکه ششمی آنها خداوند است و نه کمتر از اين و نه بيشتر، مگر اینکه او با ایشان است هر کجا که باشند (مبارکه مجادله/7).
19- و شاهد به آنچه که مخفی است از ايشان (مفاتيح الجنان، فرازی از دعای کميل).