در خاتمه به توفيق حق دو مطلب در مورد بهداشت و سلامت تن و بدن استفاده میگردد:
1- در رابطه با بيماریهای مفصلی، همانطور که پزشکان، حمّام آفتاب را تجويز میکنند، حرکات نرمشی و ورزشی و پياده روی را هم برای پيشگيری و درمان اين بيماریها بسيار سفارش میکنند. استفاده شده است: اگر هر عضوی از بدن را که مخصوص کاری است، از آن فعاليّت محروم کنيم، بعد از مدّتی از کار میافتد. به عنوان نمونه: چشم برای ديدن است، اگر انسان مدّتی در سياه چالی محبوس شود، چشم او ديد خود را از دست میدهد. دندان برای جويدن است، اگر کار نکند، اين کارآيی را از دست خواهد داد. همچنين پا برای راه رفتن است، اگر محروم شود، قدرت راه رفتن را از دست میدهد. از اينرو معلوم میشود که چرا پزشکـان به مسئلة پيـادهروی اين همه تـأکيد دارند. هرچند راه رفتن و حرکات ورزشی برای شخصِ مريض، دردآور و سخت و رنجآور باشد، باز هم نبايد پياده روی تعطيل شود چراکه در اين صورت، روز به روز بر شدّت دردهای مفصلی افزوده خواهد شد. پزشکان روماتولوژی معتقدند: برای درمان پوکی استخوان، کلسيم به تنهايی مؤثّر نيست و تأثير و جذب کلسيم با پياده روی و نرمش افزايش میيابد.
2- همانطور که حضرت پيامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) فرمودند: «اَلْمَعِدَةُ بَيْتُ كُلِّ داءٍ»[1]، در مورد بيماری بسيار رايج «کمخونی» نيز استفاده شده است که يکی از عوامل کم خونی، نوشيدن چای، مخصوصاً چای پُررنگ و بلافاصله بعد از غذا است. چای، دارای ترکيباتی به نام «تانن» است که مزّة تلخ چای را ايجاد میکند. تاننها با آهن ايجاد رسوب می نمايند و اين رسوب به دليل سنگينی، غيرقابل جذب توسط بدن است. از اينرو در صورتی که غذای مصرفی دارای آهن بوده و بلافاصله بعد از آن چای مصرف شود، از جذب آهنِ آن جلوگيری میکند. همچنين نوشيدن نوشابه های گازدار موجب کاهش جذب آهن و کم خونی میشوند.
از پزشکان مربوطه استفاده شده است که يکی از آثار افراط در نوشيدن چای، لاغر شدن صورت است. چای برای کليه ها نيز بسيار مضرّ است. تاننِ موجود در چای بسيار مدرّ میباشد و به همين علّت مايعات بدن را دفع میکند. همچنين تانن، موجب فعاليّت بيش از حدّ سلولهای کليه شده و کليه را به مرور از کار می اندازد.
بنابراين شايسته است که به جای استفاده از چای، از دم نوشهای مفيد و طبيعی ديگر از جمله بادرنجبويه، نعناء، گل گاوزبان، کاکوتی، زنجبيل، کاسنی، پونه، زعفران، دارچين و... استفاده شود و دفعات مصرف چای کاهش يابد و به هنگام مصرف نيز بصورت کم رنگ و نيم گرم استفاده شود. چراکه خوردن غذا و نوشيدنی داغ از مکروهات است و باعث سرطان مری میگردد. به گفتة يکی از دانشجويان، به علّت خوردن چای داغ در کردستان و آذربايجان، آمار سرطان مری بالاتر از ساير جاهاست. حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «اَقِرُّوا الْحارَّ حَتّى يَبْرُدَ فَاِنَّ رَسُولَ اللّهِ(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) قُرِّبَ اِلَيْهِ طَعامٌ فَقالَ اَقِرُّوهُ حَتّى يَبْرُدَ وَ يُمْكِنَ اَكْلُهُ ما كانَ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِيُطْعِمَنَا النّارَ وَ الْبَرَكَةُ فِی الْبارِد»[2] غذاى گرم را بگذاريد تا خنك شود؛ چرا كه چون غذاى گرمى به پيامبر خدا(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) تعارف میكردند، میفرمودند: بگذاريد تا خنك شود و بشود آن را خورد، خداوند آتش را غذاى ما قرار نداده و بركت در غذاى خنك است. مصرف غذای داغ از مکروهات دينی است و مکروه، عملی است که خداوند آن را دوست ندارد و نمی پسندد. ما بـايد چيزی را دوست داشته باشيم که خداوند می پسندد. اميد است با عمل به آموختهها در کنار تهذيب و تزکية روح، تن و بدن را نيز از معرض خطرات دور نگه داريم و از سلامتی روحی و جسمی بهره مند شويم.
«بارالها! به روان مقدّس حضرت محمّد و آل محمّد(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) درود فرست و در امر ظهـور و فرج مولا و مقتدايمـان حضـرت وليّعصـر (عَجَّلَ الله تَعالي فَرَجَهُ الشَّريف) تعجيل بفرما. پروردگـارا! توفيـق تهذيب و تزکيـه و پاکسازی نفس به همة ما مرحمت بفرما. بارالها! توفيق تأسّی از انسانهای کامل به همة ما کرامت بفرما. خداوندا! توفيق بهره مندی از ايّام و ليالی مقدّس و آمادگی برای شرکت در ضيافت حج به همة ما عنايت بفرما. بارالها! توفيق ادای تمام حقوقی را که بر ذمّة ما نهادهای، به همة ما مرحمت بفرما. به بیماران مؤمنین شفای عاجل عنایت بفرما. اموات محترم غريق رحمت بفرما. بارالها! ظلم و ستم ظالمين را به خودشان برگردان و به تمام مسلمانان ستمدیده علی الخصوص مردم مظلوم فلسطین و غزّه و عراق و سوریه نجات کرامت بفرما».
«بِالنَّبِيِّ مُحَمَّدٍ وَ عِتْرَتِهِ الطّاهِرينَ
صَلَواتُکَ عَلَيهِ وَ عَلَيهِمْ اَجْمَعينَ»
1- معده، خانة تمام بيماریهاست (بحارالانوار، ج59، ص290).
2- خصال، ج2، ص613