بعد از اينکه معلوم شد دين، دين رحمت است و محبّت بـه اهل بيت(عَلَيهِم السَّلام)، اجر و مزد رسـالت حضرت پيـامبر اسـلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) میباشد، سئوالی مطرح میشود و آن اينکه: وقتی محبّت يک امر قلبی است و ارادی و اختياری نمیباشد، چگونه امکان دارد که مزد رسالت حضرت پيامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) باشد؟ آيا امکان دارد که محبّت ارادی باشد؟ در پاسخ به اين سئوال، دو مطلب قابل توجّه میباشد: اول اينکه: دين اسلام، دين محبّت است «هَلِ الدِّينُ اِلَّا الْحُبُّ»[1]، حال وقتی دین اسلام، دین محبّت است، پس فطرت انسان بر محبّت سرشته شده که مکنون در قلب است. امّا برای اينکه محبّت قلبی به منصّۀ ظهور رسد و از قوّ ه به فعل درآيد، بايد موانع و حجابها که همان گناهان میباشند، برطرف شوند. وقتی خدای سبحان آدرس خود را از طريق رسول گراميش و اهل بيت(عَلَيهِم السَّلام) قرار داده و اطاعت خود را واجب و فرض فرموده و تبعيّت از رسول خدا(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) و آل طاهرينشان را که نمايندۀ خدای سبحان هستند، در کنار تبعيّت از خود واجب و فرض نموده است «اَطيعُوا اللهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ وَ اُولِی الْاَمْرِ مِنْكُم»[2]، معلوم میشود که محبّت آنان، محبّت خداوند است «حبّ محبوب خدا حّب خداست»[3]. همانطور که زيارت آن بزرگواران، زيارت خداوند است، به همين ترتيب اطاعت از آن بزرگواران نيز اطاعت از خدای سبحان می باشد.
دوم اينکه: با تبعيّت و اطاعت از قرآن و اهل بيت(عَلَيهِم السَّلام) که حق رسولالله(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) است، موانع برطرف شده و اين محبّت مکنون که فطرت ما را با آن سرشتهاند، بروز و ظهور میکند. وقتی طغيان و نافرمانی که حائل و مانع و حجاب برای بروز محبّت است، برطرف شد و انسان با تمام وجود تسليم محض در برابر خدای سبحان و عامل به فرامين قرآن کريم و اهل بيت(عَلَيهِم السَّلام) گرديد، اين محبّت بروز و ظهور میکند؛ مؤيّد اين مطلب، محبّت اوليای الهی و مؤمنان حقيقی نسبت به خداوند و محبوبانش است که در قلبشان حاکميّت دارد و قلبشان مملوّ و سرشار از محبّت پروردگار و محبوبانش است، چراکه مانع و حائل و حجابی از طغيان و نافرمانی و عصيان ندارند. محبّت اويس قَرَنی يا ميثم تمّار و ساير اوليای الهی از اين جمله است و محصول تبعيّت میباشد. حضرت علی(عَلَيهِ السَّلام)، درخت خرمايی را به ميثم تمّار نشان دادند و فرمودند: «به خدا سوگند كه دستها و پاها و زبان تو بريده خواهد شد. اين درخت خرمايى كه در كُناسه* كوفه است، قطع و به چهار بخش خواهد شد و تو بر يكى از قطعات آن مصلوب مىشوى»[4]. «میثم در کوفه، پیوسته مواظب آن درخت بود و از کنار آن رفت و آمد داشت و به آن می نگریست»[5].
ثُعبان يکی از ياران حضرت پيامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) بود، روزی ثعبـان خدمت حضرت پیـامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) رسید، درحالی که چهره اش زرد و بدنش بسیار لاغر و ضعیف و نحیف شده بود؛ حضرت علت را جویا شدند و ثعبان عرض کرد: یا رسول الله، بیمار نیستم و دردی ندارم «ما بی مِنْ مَرَضٍ وَ لا وَجَع»[6]، لکن اشتیاق به شما و شوق دیدار شما، مرا به این روز انداخته است و من فقط نگران یک موضوع هستم که اگر بعد از مرگ، به بهشت بروم، در درجات پایین تر از شما قرار خواهم داشت، ولذا شما را نمی توانم ببینم (توضيح اينکه: در بهشت، زيـارت و ديدار اهل بهشت منوط بـه اراده و اجازۀ مافوق میباشد) و اگر به دوزخ بروم، مسلّماً که شما را نخواهم دید. این بیانِ از دل برخواستۀ ثُعبان، چنان بود که آيۀ شريفۀ شصت و نهم مبارکۀ نساء نازل گشت که: «وَ مَنْ يُطِعِ اللهَ وَ الرَّسُولَ فَاُولئِكَ مَعَ الَّذينَ اَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيّينَ وَ الصِّدّيقينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحينَ...»[7] پيامبرم بگو: کسانی که حقيقتاً از خداوند و رسولش اطاعت کردند، پس آن گروه (در روز قيامت) همراه با کسانی خواهند بود که نعمت بخشید خداوند بر آنان از پيامبران و صدّيقين و شهداء و صالحین. آیۀ شریفه بيانگر اين حقيقت است که هر کس در اين دنيا میتواند جايگاه خود را در محشر معيّن کند و رفيقان بهشتی و آخرتی خود را از اين دنيا تدارک ببيند. خداوند متعال با آيۀ شريفۀ مذکور، اين حقيقت را مشخص میفرماید که ای بندگـانم! بـا هر کسی که در روز قيامت میخواهيد زندگی کنيد و به عبارتی هم محشریها و رفيقان آخرتی خود را از اين دنيا انتخاب نمائيد. انسان خواه ناخواه موجودی ابدی است و کسی نمیتواند بگويد که با مرگ، تمام میشوم. نيکوکار و بدکار، همه ابدی و جاويدان هستند، لکن هر کسی میتواند کيفيّت ابديّت خود را مشخص کند و دوستان و همنشينان خود را در آخرت معيّن کند. حضرت رسول اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) در بيان مبارکی فرمودند: «اَنْتَ مَعَ مَنْ اَحْبَبْتَ»[8] تو با کسی خواهی بود که او را دوست داری؛ البته به صِرف ادّعای محبّت، چيزی تعلّق نمیگيرد، بلکه محبّت علامت دارد و علامت آن، اطاعت است «فَالْمَحَبَّةُ ثَمَرَةُ الْمَعْرِفَة»[9]. البتّه لازم به توضيح است که معرفت نيز محصول و ثمرۀ مبارک اطاعت و تسليم می باشد. خدای سبحان در سورۀ مبارکۀ آل عمران میفرمايد: «قُلْ اِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونی يُحْبِبْكُمُ اللهُ»[10] (پيامبرم) بگو: اگر شما ادّعا داريد که خداوند را دوست داريد، از من تبعيّت کنيد تا خداوند هم شما را محبوب دارد. يعنی حاصل تبعيّت و پيروی، محبّت ناب و زلال الهی و نبوی و علوی است. از اينرو معلوم میشود محبّتی که به عنوان زیباترین هدیه و تحفۀ خداوند در قلب بندۀ محبوب قرار می گیرد، حالتی قلبی است، بمانند تقوا که حالت قلبی است و در اثر ایمـان و عمل صالح و پرهیز از معصیت حاصل می گردد. به میزان تبعیّت از قرآن و اهل بیت(عَلَيهِم السَّلام)، محبّت در قلب بروز و ظهور می کند. یعنی محبّتِ بالقوّ ه در قلب، بـا تبعیّت و اطـاعت و رفع موانع، به فعلیّت می رسد. ظهور و بروز محبّت در قلب انسان آنچنان زیباست که تمام محبّت های کاذب و غیر الهی و مزاحم را از قلب بیرون می کند «دیو چو بیرون رَوَد، فرشته درآید»[11]. وقتی محبّت الهی در قلب حاکم شد، دیگر جایی برای محبّت های غیر الهی نمی مـاند. اگر حضرت یوسف(عَلَيهِ السَّلام) در برابر دلبری ها و دل ربایی های زلیخا که از هرگونه امکانات ظاهری و جمال و زیبایی برخوردار بود، نلرزیدند و نلغزیدند، به این سبب بود که خداوند چنان قلب آن بزرگوار را با محبّت خودش مملوّ کرده بود که جایی برای محبّت های غیر الهی وجود نداشت که آیۀ شریفۀ «مَنْ يَتَّقِ وَ يَصْبِرْ فَاِنَّ اللهَ لا يُضيعُ اَجْرَ الْمُحْسِنينَ»[12] مؤید این مطلب است. قلبی که مملوّ از محبّت الهی است، یک تحفۀ ربّانی می باشد و رایگان حاصل نمی شود، بلکه در اثر عمل به قرآن صامت و تبعیّت از قرآن ناطق حاصل میگردد. همانطور که تقوا حالت قلبی است و در اثر ایمان و عمل صالح حاصل می شود، محبّت هم امری قلبی است و در اثر تبعیّت و پیروی حاصل می گردد. محبّت که مظروف پاک است، ظرف پاکیزه می خواهد. آری، قلب پاک باید تا محبّت الهی در آن وارد آید «تحفۀ هر مرغکی انجیر نیست»[13]. و برای اینکه قلبِ پاک حاصل آید، لازم است که آزمایشات را یکی پس از دیگری پشت سر نهاد و از آنها سربلند و فائق خارج شد. باید امتحانها بر انسان بگذرد تا صدق ادّعا و ایمانش مشخّص شود و قلبش پاکیزه و طاهر گردد و ظرف جانش چنان وسعت یابد که مظروفی نورانی به نام عشق الهی و محبوبین پروردگار در آن جایگزین گردد، همـانطور که در مناجات محبّین، حضرت امـام سجّـاد(عَلَيهِ السَّلام) از خدای سبحـان درخواست می کنند: «اَسْئَلُكَ حُبَّكَ وَ حُبَّ مَنْ يُحِبُّكَ»[14] درخواست می کنم از تو دوستی تو و دوستی هر کسی که دوستت دارد.
وقتی عشق الهی و محبوبان او در قلب نهادینه شد، انسان با آن جان تازه می گیرد و با محبّت جانش فربه می گردد. آری انسان در اثر محبّت و عشق الهی چنان غنای روحی و وسعت درونی و باطنی پیدا می کند که دیگر از محبّت اغیار بی نیاز می گردد، ولذا خداوند متعال می فرماید: اگر مرا دوست دارید، کاری کنید که من هم شما را دوست داشته باشم و این جز با عمل به قرآن مکتوب و اطاعت از قرآن ناطق میسور نیست. چنین عمل و چنین اطاعتی انسان را محبوب خداوند میکند. محبّت راستین، انسان را به شکل محبوبش درمی آورد. محبّت راستین محبّ را به شکل و رفتار و اعمال محبوبش درمی آورد، بطوری که با دیدن او به یاد حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) و ائمّۀ هدی(عَلَيهِم السَّلام) میافتند. آری وقتی خداونـد بنده ای را پسندید و بندگی و عبودیّتش را در تمام مراحل خالص یافت و آن را امضاء فرمود و آنجا که در محک آزمایشات قرار گرفت و نلرزید و نلغزید و سربلند و سرافراز بیرون آمد، بر مراتب ایمان و توحید و بندگی او که عالی ترین ثروت و ارزشمند ترین سرمایه است، می افزاید.
پس هرچه تبعیّت و پیروی از حقّ بیشتر باشد، به همان میزان محبّت و عشق الهی که محصول و حاصل این پیروی است، در قلب جایگزین خواهد شد.
[1]- آيا دين جز محبّت است؟ (بيان نورانی حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام)؛ بحارالانوار، ج27، ص95).
[2]- اطاعت کنید خداوند را و اطاعت کنید رسول را و صاحبان امر از شما (مبارکه نساء/۵۹).
[3]- مولوی(عَلَيهِ الرَّحمَة)
* نام محله ای در کوفه.
[4]- روضه الواعظين، ترجمه مهدوى دامغانى، ص466و467
[5]- شرح ابن ابی الحدید، ج1، ص402
[6]- بحارالانوار، ج65، ص2
[7]- مبارکه نساء/۶۹
[8]- بحارالانوار، ج۲۷، ص۱22
[9]- پس محبّت، ثمرۀ معرفت است (مُسَکِّنُ الفؤاد، تأليف شهيد ثانی، ص82).
[10]- مبارکه آل عمران/۳۱
[11]- حافظ(عَلَيهِ الرَّحمَة)
[12]- کسی که تقوا پیشه نماید و صبر کند، پس در حقیقت خداوند ضایع نمیکند اجر نیکوکاران را (مبارکه یوسف(عَلَيهِ السَّلام)/۹۰).
[13]- مولوی(عَلَيهِ الرَّحمَة)
[14]- مفاتيح الجنان، مناجات خمس عشر، مناجات المحبّين