در اوّلین هفتۀ ماه مبارک رمضان سخن از توبه بود «وَ اسْتَغْفِرِ اللهَ اِنَّ اللهَ كانَ غَفُوراً رَحيماً»[1] و در آخرین هفتۀ ماه مبارک رمضان نيز سخن از توبه است «وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً اَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللهَ يَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحيماً». ماه مبارک رمضان، ماه تطهیر و استغفار و ماه طهارت است و خداوند متعال این سفرۀ کرامت را جز برای تطهیر بندگانش نگشوده است. توبه همیشه زیباست، لکن در ماه مبارک رمضان زیباتر است و در دهۀ آخر ماه مبارک رمضان فضیلت بالاتری دارد. کسی که موفق به توبۀ واقعی شود، نه فقط توبۀ لسانی و لفظی، یک پاداش فوری دریافت میدارد و آن اینکه: شیرینی و حلاوت بخشش خدای سبحان را در قلبش مییابد و یک لطافت روحی و حال خوش معنوی به او دست میدهد و خود را میان هالهای از رحمت پروردگار احساس میکند و لذّت میبرد که این مطلب، جز برای توبه کارانِ واقعی ملموس و محسوس نیست. البته این پاداش نقدی و فوری خدای سبحان نسبت به بندۀ توبه کار حقیقی است، ولی پاداش اُخروی آن بزرگتر می باشد «وَ لَاَجْرُ الْآخِرَةِ اَكْبَر»[2]. وقتی خداوندی که اکبر است، پاداش توبه را اکبر معرّفی میفرماید، معلوم میشود که این پاداش در چه درجهای است. انسان در پرتو توبهای که در دنیا انجام داده است، در قیامت به مقام و منزلت والایی نائل میشود و به همین علّت وجود مقدّس حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) میفرمایند: «خداوند مشمول رحمتش سازد بنده ای را که پیش از مرگ توبه کند، پس در حقيقت توبه، پاک کننده است از آلودگی گناه و رهاکننده است از پرتگاه هلاکت، واجب نموده است آن را بر خودش در مورد بندگان صالحش، پس فرمود: نوشت (واجب فرمود) پروردگار شما بر ذات خود رحمت را، شأن مطلب از این قرار است کسی که انجام دهد از شما کار بدی را از روی نادانی، سپس توبه کند بعد از آن و اصلاح نمايد، پس همانا او آمرزندۀ مهربان است*، (و فرمود:) و کسی که انجام دهد کار بدی را یا ظلم کند نفسش را، سپس استغفار کند خداوند را، مییابد خداوند را آمرزندۀ مهربان»[3]. خداوند متعال به ذات اقدس خود، رحمت بر بندگانش را فرض و واجب فرموده است «كَتَبَ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَة»[4] و کسی که از روی جهالت گناهی را مرتکب شود، سپس توبه کند و حقّ الله ها و حقّ النّاس ها را جبران نمايد، خداوند را بسیار مهربان و رحیم خواهد یافت.
مفسّران عظام فرمودهاند: گناهانی که انسان انجام میدهد، قفلی بر قلب او میزند، به اين معنا که بر قلب او در اثر گناه، چرک و رِینی ایجاد میشود و قلبش زنگ میزند و در نتیجه، آلودگی و ناپاکی و سیاهی و قساوت، دلِ او را احاطه کرده و قفل میکند و تنها کلیدی که میتواند این قلبِ قفل شده را باز کند، توبه است. قلب با گناه قفل میشود و با توبه، اين قفل باز میگردد.
خداوند متعال از باب رحمت واسعه اش، بندگانش را از درون و بیرون با چراغهایی هدایت فرموده که عبارت از عقل و فطرت از درون و حضرات انبیاء(عَلَيهِم السَّلام) و کُتُب سماوی از بیرون است و راه و چاه و حق و باطل و هدایت و ضلالت را برای آنان تبیین فرموده است. حال، بـا وجود این همه عنایـات الهی، انسان ديگر عذری برای بیراهه روی ندارد، لکن پروردگار متعال، از بابِ رحمتِ واسعه اش، باب توبه را به روی بندگانش باز گذاشته و چنانچه مرتکب گناه و معصيت شوند، آنان را دعوت به توبه و بازگشت میفرماید.
استاد جوادی آملی میفرمایند: توبۀ عبد، محفوف میان دو توبۀ پروردگار است. یعنی اوّل خداوند به سوی بنده اش بازگشت میفرماید و به او توفیق توبه میدهد، و آنگـاه عبد در اثر توبۀ خداوند، توبه میکند، و بارِ ديگر پروردگار به سوی بندهاش برمیگردد و توبۀ او را میپذیرد و قبول میفرمـاید و او را مورد عفو و آمرزش خود قرار میدهد. پس معلوم میشود خداوند متعال راه های توبه و بازگشت را از هر طرف به سوی انسان گشوده است و پُرواضح است وقتی خداوند اینچنین به بندهاش توفیق توبه عنایت میفرماید، بنده پس از توبه، به طریق اولٰی دیگر عذری برای گناه کردن ندارد.
به فرمودۀ مفسّران عظام، حمّام مکانی برای شستشوی انسانِ آلوده است، حال اگر انسان به حمام برود ولی خود را نشوید، آیا آلودگی های او برطرف می شود؟ معلوم است که انسان بايد در حمّام خود را شستشو دهد و استحمام نماید، تا آلودگی های او زدوده شوند. به همین ترتیب، توبه هم حمامی است که آلودگی های روحی و اخلاقی انسان در آن شستشو داده می شود. خداوند توبه را قرار داده تا انسان روحِ آلوده شده توسط گناه را در آن شستشو دهد. آری، خداوند توبه را قرار داد و انسانِ گنهکار را به توبه راهنمایی فرمود و توفیق توبه را به او عنایت کرد تا او با اختیارات وسیع خود، به وسیلۀ توبه، آثار شومِ گناه را از وجود خود بشوید و به سوی خدای توّاب و رحیم حرکت نماید و آنگاه خداوند او را مورد بخشش و آمرزش قرار دهد «يَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحيماً».
وجود اقدس حضرت امیرالمؤمنین امام علی(عَلَيهِ السَّلام) میفرمایند: «تَعَطَّرُوا بِالْاِسْتِغْفارِ لا تَفْضَحَنَّكُمْ رَوائِحُ الذُّنُوب»[5] خود را با استغفار خوشبو كنيد تا بوى گناهان رسوايتان نكند. همین که انسان گناه و معصیتی را مرتکب شد، بوی تعفّن آن به عالم ملکوت بالا می رود و فرشتگان الهی از بوی بدِ گناه، به گناهِ وی پی می برند و آن را ثبت و ضبط می کنند. ملاحظه می شود که انسان با گناهان عالمانه ای که انجام می دهد، چه فاجعه ای را برای خود فراهم می سازد و چگونه روح خود را آلوده و بیمار می کند.
[1]- و طلب آمرزش کن از خداوند، همانا خداوند هست آمرزندۀ مهربان (مبارکه نساء/106).
[2]- و البته اجر آخرت بزرگتر است (مبارکه نحل/41).
*مبارکه انعام/54
[3]- تفسير العياشی، ج1، ص391-390؛ به نقل از تفسير تسنيم، تأليف استاد جوادی آملی، ج20، ص377
[4]- نوشت (واجب فرمود) بر نفسش رحمت را (مبارکه انعام/12).
[5]- تفصيل وسائل الشيعه الى تحصيل مسائل الشريعه، ج16، ص70