در جلسۀ سابق، بحث پیرامون احاطۀ علمی پروردگار بر کلّ شيئ و معیّت خدای سبحان با انسان بود، بطوری که استفاده شد در عالم، کاری از خداوندِ «عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَة»[1] پوشیده نیست و هر کاری که انسان بخواهد انجام دهد و يا جلسات سرّیِ شبانه تشکیل دهد، یا بیگناهی را متهم کند، یا خیانتی را مرتکب شود و یا از خائنی دفاع نماید، در پیشگاه «مالِكِ يَوْمِ الدِّين»[2] و عدل الهی قرار دارد. حال، بعد از هشدار بر خائنان و مدافعان و توبیخ اهل خیانت، در آیۀ شریفۀ مورد بحث، اهل ظلم و معصیت و گناه و تبهکاری و مدافعان آنها را دعوت به استغفار میفرماید.
به فرمودۀ علّامه طباطبائی(رَحمَة اللهِ عَلَيه) و استاد جوادی آملی، این سه آیۀ شریفه* با هم ارتباط دارند و هر کدام، بُعدی از ابعاد گناه را تعقیب میکنند. آیۀ شریفۀ مورد بحث در بیان این مطلب است که کسی که گناهی مرتکب شود و سپس استغفار نمايد، خداوند را آمرزندۀ مهربان خواهد یافت. آیۀ شریفۀ بعدی نیز میفرماید: کسی که گناهی مرتکب شود، اوّلين ظلم را به خودش روا داشته است. همچنان که سابقاً نيز استفاده شد، بمانند جریانِ گلستان و چاه بدبويی است که هر کس گلستانی در خانهاش دارد، قبل از دیگران، خودِ او از آن نفع میبرد و کسی که چاه بدبویی داشته باشد، قبل از دیگران، خودِ او از آن معذّب میشود. سوّمین آیۀ شریفه هم در بیان این مطلب است که: افرادی که گناه کردند و جرم و گناه خود را به دیگری نسبت دادند، گناهی روی گناه مرتکب شدند.
آنچه که بسیار حائز اهمیّت میباشد، این است که: خدای سبحان هر نوع گناهی را ولو به هر کیفیتی که باشد، به شرط توبه، میبخشد و راه توبه و انابه به روی هیچ کس بسته نیست. اگر انسان حقیقتاً در مقام توبه درآید و متوجه مسیرِ سراشیبیِ خود گردد و تصمیم بگیرد که گذشتههای زیانبارِ خود را جبران نماید، راه توبه به رویش باز است. باب الله، باب امید است. خداوند بابِ امید و استغفار را به روی هیچ بندهای از بندگانش نمیبندد و هیچ کس را ناامید برنمیگرداند. البته آثار توبۀ حقیقی باید در عملِ انسان هویدا شود. اگر کسی به مقام توبۀ حقیقی درآید، خداوند را توبهپذیرِ مهربان خواهد یافت «يَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحيماً». آیۀ شریفۀ مورد بحث در بیان این حقیقت است که میان توبۀ عبد و آمرزش پروردگار، فاصلهای وجود ندارد.
قسمت پایانی آیۀ شریفۀ مورد بحث دو پیام دارد. پيام اوّل: معرّفی خدای سبحان است. با وجود وسعتِ رحمت الهی «وَ رَحْمَتی وَسِعَتْ كُلَّ شَیْءٍ»[3]، هر کسی گناهش به هر کیفیّتی باشد، حق ندارد ناامید شود و راهِ بازگشت را به روی خود بسته بداند. خداوند متعال در سورۀ مبارکۀ زمر میفرماید: «قُلْ يا عِبادِیَ الَّذينَ اَسْرَفُوا عَلى اَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ اِنَّ اللهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً»[4] یا رسول الله بگو: ای بندگانِ من که اسراف کردید بر نفسهایتان، از رحمت خداوند ناامید نباشید، همانا خداوند (به شرط توبه) تمام گناهان را میبخشد. تا توبه هست، راهی به یأس و نومیدی وجود ندارد. کسی که در کشتی نومیدی نشست، در ساحل کفر پیاده میشود «لا يَيْاَسُ مِنْ رَوْحِ اللهِ اِلاَّ الْقَوْمُ الْكافِرُونَ»[5]. گناهِ انسان به هر شدّتی که باشد، جرم و معصیتِ ناامیدی، بالاتر از آن گناه است. یأس و نومیدی با وجود گسترش رحمت الهی، ظلم به خداوند است و در صورتِ توبه، خداوند بسیار توبه پذیرِ مهربان می باشد.
پیام دوّم: همانطور که خداوند متعال هیچکس را از باب خود ناامید برنمیگرداند، شما انسانها هم بايد خداگونه و ربّانی باشید و صفت پروردگار را در وجودتان رشد دهید و کسی را ناامید نکنید. به عبارت دیگر، هم خودتان ناامید نباشید و هم هیچکس را از درتان ناامید برنگردانید و هم ديگران را به خدای بخشایش گر نوید دهید که او آمرزندۀ مهربان است «اِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللهِ لِلَّذينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَريبٍ فَاُولئِكَ يَتُوبُ اللهُ عَلَيْهِمْ وَ كانَ اللهُ عَليماً حَكيماً»[6]. گناهان چه مربوط به حق الله و چه مربوط به حق النّاس باشند، به واسطۀ توبه و استغفار آمرزیده میشوند، لکن یکی از راهِ بینی و بین الله و دیگری از راه بینی و بین النّاس جبران میگردند.
پس خداوند غفّار و رحیم و توّاب است و انسان به شرطی میتواند به خداوند برسد که خودش غفور و رحیم و توّاب باشد. همانطور که خداوند میبخشد و کسی را ناامید نمیکند، انسان هم در صورتی مورد عفو پروردگار قرار میگیرد که او نیز خطای دیگران را ببخشد و آنها را ناامید نکند. انسان چقدر گناه کرده و خداوند پوشانیده است، حال چطور نمیتواند از گناه دیگران بگذرد؟ چنین کسی راهی به عفو پروردگار ندارد.
توبه، علاوه بر اینکه باعث آمرزش خدای سبحان می شود، آثار سوء گناه را هم از بین میبرد. همانطور که وقتی کسی غذای مسمومی خورده، فوراً معدهاش را شستشو میدهند تا سمّ از بین رفته و منجر به مرگ او نشود، همانگونه گناه نیز روح انسان را مسموم و آلوده میکند، ولذا بلافاصله باید شستشو داده شود تا منجر به مرگِ روح نگردد و تنها شستشودهندۀ گناه، توبه و استغفار است. آری، گناه روح را مسموم میکند و توبه، آثار مسمومیّت را از بین میبرد. در اینجا علّت وجوب توبه و فوریّت آن معلوم میشود. مسمومیّتی که با گناه ایجاد میشود، در صورتی که با توبۀ فوری رفع نگردد، موجب مرگِ روح میشود. همچنین وقتی انسان برای لحظۀ بعدی و ادامۀ حیات تضمینی ندارد، با چه ضمانتی توبه را به تأخیر می اندازد؟ حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) میفرمایند: «فَبادِرُوا رَحِمَكُمُ اللهُ بِالتَّوْبَةِ قَبْلَ حُضُورِ النَّوْبَة»[7]، ای بسا مرگِ انسان فرارسد و توفیق توبه برای او فراهم نگردد.
خدای سبحان در مورد جریان حضرت یونس(عَلَيهِ السَّلام) میفرماید: «وَ ذَا النُّونِ اِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ اَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنادٰى فِی الظُّلُماتِ اَنْ لا اِلهَ اِلاّ اَنْتَ سُبْحانَكَ اِنّی كُنْتُ مِنَ الظّالِمين»[8] همین که حضرت یونس(عَلَيهِ السَّلام) در بطن ماهی گرفتار شدند، یک مرتبه فکر کردند که پیامبر خدا کجا و بطن ماهی کجا؟ تفکّر کردند از کجا به این کیفر گرفتار شدهاند و آنجا متوجه گشتند که محل مأموریّت خود را بدون اِذن پروردگار ترک کردهاند. البته عملِ حضرت یونس(عَلَيهِ السَّلام) ترک اولٰی بود، نه گناه، چراکه پیامبران خداوند نه تنها گناه نمیکنند، بلکه حتّی فکر گناه هم از آنان سر نمیزند. تفاوت پیامبران سابق با حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و ائمّۀ اطهار(عَلَيهِم السَّلام) این است که از پیامبرانِ قبل از حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) ترک اولٰی صادر شده بود، ولی حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) و ائمّۀ اطهار(عَلَيهِم السَّلام) حتّی ترک اولٰی هم نداشتهاند. حضرت یونس(عَلَيهِ السَّلام) همین که متوجه خطای خود شدند، بلافاصله بدون توجیه و تأخیر، خداوند را ندا کردند و توبه نمودند، ولذا مورد اجابت پروردگار قرار گرفتند «فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّيْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ كَذلِكَ نُنْجِی الْمُؤْمِنين»[9]. «ف» در «فَاسْتَجَبْنا لَهُ» فایتفریع است، یعنی خداوند بلافاصله او را اجابت فرمود و مشمول عفو و آمرزش خود قرار داد «وَ نَجَّيْناهُ مِنَ الْغَمِّ».
از جملۀ شریفۀ «وَ كَذلِكَ نُنْجِی الْمُؤْمِنين» معلوم میشود اینکه خداوند متعال حضرت یونس(عَلَيهِ السَّلام) را مورد بخشش قرار داد، اختصاص به آن حضرت ندارد و این، روش و دأب پروردگار است. وقتی کسی متوجه خطا و خلافش شود و بلافاصله توبه کند، خداوند را توبه پذیرِ مهربان مییابد «يَجِدِ اللهَ غَفُوراً رَحيماً».
[1]- دانای پنهان و آشکار (مبارکه توبه/105).
[2]- صاحب روز جزا (مبارکه حمد/4).
* آيات 110 و 111 و 112 مبارکۀ نساء.
[3]- و رحمت من وسعت دارد بر هر چيزی (مبارکه اعراف/156).
[4]- مبارکه زمر/53
[5]- مأيوس نمی شوند از رحمت خداوند مگر گروه کافران (مبارکه یوسف(عَلَيهِ السَّلام)/87).
[6]- اين است و جز اين نيست که (پذيرفتن) توبه بر (عهدۀ) خداوند است از برای کسانی که انجام می دهند عمل ناپسند از روی نادانی، سپس توبه می کنند از نزديک، پس آن گروه توبه می پذيرد خداوند بر ايشان و هست خداوند دانایِ حکمت کردار (مبارکه نساء/17).
[7]- پيشى گيريد خداوند شما را بيامرزد به توبه پيش از رسيدن نوبت (بحارالانوار، ج74، ص442).
[8]- و صاحب ماهی، چون رفت خشمناک، پس گمان کرد که هرگز تنگ نخواهيم گرفت بر او، پس ندا کرد در تاريکی ها، اينکه نيست خدايی مگر تو، منزّهی تو، همانا من بودم از ستمکاران (مبارکه انبیاء(عَلَيهِم السَّلام)/87).
[9]- پس اجابت کرديم برای او و نجات داديم او را از غم و اين چنين نجات می دهيم مؤمنين را (مبارکه انبیاء(عَلَيهِم السَّلام)/88).