در آیات شریفۀ سابق استفاده شد که خدای تعالی، وجود مقدّس حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) را نهی فرمود از اینکه به نفع خائنین حکم دهند و با توجه به اینکه حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) تنها نیستند، خطاب پروردگار بر کلیۀ امّت اسلامی است که در قضاوت ها عادل باشند و به حقّ و عدل و عدالت حکم کنند. همچنین استفاده شد که هر خیانتی که انسان انجام می دهد، به ضرر خودش است، چراکه روحِ پاکی را که خداوند به او داده، در معرض پلیدی و آلودگی قرار می دهد.
حال خدای سبحان در آیۀ شریفۀ مورد بحث پرده از اسرار خائنان برمی دارد و می فرماید که اهل خیانت هرگز حاضر نیستند که جایگاه اجتماعیشان را در معرض مخاطره قرار دهند و مردم از اسرار آنها آگاه شوند، درحالی که نمی توانند چیزی را از خداوندِ «عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَة»[1] پنهان کنند و اعمالشان در پیشگاه علمِ الهی است. آری، خائنان چگونه می توانند جلسات سرّیِ شبانه و بیتوته شان را از خداوند پنهان کنند، درحالی که خدای سبحان با ایشان است «وَ هُوَ مَعَهُمْ اِذْ يُبَيِّتُونَ ما لا يَرْضى مِنَ الْقَوْلِ...». نـویـسنـده ای خـارجی می نویسد: «ممکن است جایی را پیدا کنیم که خالی از سکنه باشد، لکن هرگز نمی توان جایی را پیدا کرد که خالی از خداوند باشد». خداوند آنچه را که برای خود انسان پنهان است، می داند و همه چیز در محضر علم خدای سبحان قرار دارد «يَعْلَمُ السِّرَّ وَ اَخْفٰى»[2]، «يَعْلَمُ خائِنَةَ الْاَعْيُنِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ»[3]. خداوند بر هر چیز شاهد است «اِنَّ اللهَ عَلى كُلِّ شَیْءٍ شَهيدٌ»[4] و نه تنها از اعمال انسان بلکه از مکنونات قلبی او نيز آگاه است «وَ هُوَ بِكُلِّ شَیْءٍ عَليمٌ»[5] و دور و نزدیک، شب و روز، آشکار و پنهان و... برای خداوند یکسان است «سَواءٌ مِنْكُمْ مَنْ اَسَرَّ الْقَوْلَ وَ مَنْ جَهَرَ بِه»[6]، «اِنَّ اللهَ لا يَخْفى عَلَيْهِ شَیْءٌ فِی الْاَرْضِ وَ لا فِی السَّماءِ»[7]، ولذا همانطور که در آیۀ شریفۀ سابق، استفاده شد، زمانی که خائنان نقشۀ متهم کردن فرد بی گناهی را کشیدند، خداوند با ارسال وحی رسوایشان فرمود. اهل خیانت در دنیا طَرفی نمی بندند و در آخرت نیز عذاب جاویدان در انتظارشان است.
آیۀ شریفۀ مورد بحث در عین حال که هشدار الهی بر مدافعان خائنان است، مایۀ امیدواری برای مظلومان می باشد که حقّشان به نوعی ضایع شده تا بدانند که خدای عادل و «مالِكِ يَوْمِ الدِّين»[8]، تمام حقّ و حقوق آنان را عهده دار است.
استاد جوادی آملی، در مورد معیّت و همراه بودنِ خداوند با انسان می فرمایند: معیّت پروردگار در قرآن کریم به سه صورت بیان شده است:
1- معیّت قیّومیّۀ عام: یعنی خداوند در هر حال با انسان است، چه مسلمان یا کافر و یا منافق باشد «هُوَ مَعَكُمْ اَيْنَ ما كُنْتُم»[9].
2- معیّت رحمانیّۀ خاص: در مورد اولیای الهی و مؤمنان حقیقی مطرح است «اَنَّ اللهَ مَعَ الْمُتَّقين»[10]، «اِنَّ اللهَ لَمَعَ الْمُحْسِنين»[11]، «اِنَّ اللهَ مَعَ الَّذينَ اتَّقَوْا وَ الَّذينَ هُمْ مُحْسِنُون»[12]، «اِنَّ اللهَ مَعَ الصّابِرين»[13].
3- معیّت قهّارانه: خداوند متعال در کمین اهل جرم و گناه و خیانتکاران است و آنها را رها نمی کند «اِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ»[14].
آیۀ شریفۀ مورد بحث در مورد معیّت سوم یعنی معیّت قهّـارانه می باشد «وَ هُوَ مَعَهُمْ اِذْ يُبَيِّتُونَ ما لا يَرْضى مِنَ الْقَوْلِ». گناهکاران و خائنان مبادا چنین تصوّر باطلی را به خود راه دهند که از محضر پروردگار و توجه خداوند پنهان هستند. کسی نمی تواند از قلمرو و حیطۀ علم و قدرت خدای سبحان که «مالِكِ يَوْمِ الدِّين» است، پنهان باشد و فرار کند.
پس برهان اوّل در مورد آیۀ شریفۀ مورد بحث دربارۀ احاطۀ علمی پروردگار است که به هیچ وجه امکان پنهان کاری و مخفی کردن و پوشانیدن وجود ندارد و امری از حیطۀ قدرت و علم خدای سبحان خارج نیست «كانَ اللهُ بِما يَعْمَلُونَ مُحيطاً».
اگر انسان آیۀ شریفۀ «هُوَ مَعَكُمْ اَيْنَ ما كُنْتُم»[15] را باور داشته باشد، سنگینی نظارت خدای سبحان را در تمام لحظات زندگی خود احساس می کند و در این صورت دو حالت برای او دست می دهد که عبارت است از: خوف و رجاء.
حالت خوف: وقتی انسان باور و یقین پیدا کرد که هر عملی در محضر علم پروردگار است و هيچ جا خالی از خداوند نيست، خوف ایجاد می شود و مانعِ خطا و بیراهه رویِ او می گردد که همان حيا و شرمِ عقل است. «مردى خدمت حضرت امام حسين(عَلَيهِ السَّلام) رسيده گفت: من شخصى گناهكارم كه نمی توانم خود را از معصيت نگه دارم، مرا پند و اندرزى دهيد، آن بزرگوار فرمودند: پنج كار را انجام نده، بعد هر گناهى مايلى بكن: اول از رزق و روزى خداوند نخور، هر گنـاهى مايلى بكن. دوم از ولايت خداوند خـارج شو، هر گنـاهى می خواهى بكن. سوم جايى را پيدا كن كه خداوند تو را نبيند، هرچه می خواهى بكن. چهارم وقتى ملك الموت براى قبض روح تو آمد، (از قبض روحت) جلوگيرى كن، و هر گناهى می خواهى بكن. پنجم وقتى مالك دوزخ تو را داخل جهنم كرد، داخل نشو و هر گناهى مايلى انجام ده»[16].
توضیح اینکه: حیا و شرم دو گونه است: حیای جهل و حیای عقل. حیای عقل این است که انسان حضور خداوند را باور و یقین داشته باشد و از گناهان اجتناب کند، و حیای جهل این است که کسی از پرسیدن مسائل علمی و شرعی که نمی داند، شرم کند.
حالت رجاء: وقتی انسان بداند تنها نیست و خداوند همه جا با اوست، دیگر احساس غربت و تنهایی نمی کند و می داند به کسی تکیه کرده که تکیۀ همۀ عالم به اوست و مهربانتر از او وجود ندارد. حضرت امام سجاد(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «لَوْ ماتَ مَنْ بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لَمَا اسْتَوْحَشْتُ بَعْدَ اَنْ يَكُونَ الْقُرْآنُ مَعِی»[17] اگر همۀ مردم ميان مشرق و مغرب بميرند، من هراسى ندارم پس از اينكه قرآن با من است.
[1]- دانای پنهان و آشکار (مبارکه توبه/105).
[2]- می داند پنهان و پنهان تر را (مبارکه طه/7).
[3]- می داند خيانت چشم ها را و آنچه مخفی می دارد سينه ها (مبارکه غافر/19).
[4]- همانا خداوند بر هر چيزی گواه است (مبارکه حج/17).
[5]- و او بر هر چيزی داناست (مبارکه بقره/29).
[6]- يکسان است از شما کسی که پنهان داشت گفتار را و کسی که آشکار کرد آن را (مبارکه رعد/10).
[7]- همانا خداوند، پوشيده نمی ماند برای او چيزی در زمين و نه در آسمان (مبارکه آل عمران/5).
[8]- صاحب روز جزا (مبارکه حمد/4).
[9]- او با شماست هرجا که باشيد (مبارکه حديد/4).
[10]- همانا خداوند با اهل تقوا است (مبارکه بقره/194).
[11]- همانا خداوند البته با نيکوکاران است (مبارکه عنکبوت/69).
[12]- همانا خداوند با کسانی است که تقوا پيشه کردند و کسانی که ايشان نيکوکارانند (مبارکه نحل/128).
[13]- همانا خداوند با صابران است (مبارکه بقره/153).
[14]- همانا پروردگار تو البتّه در کمينگاه است (مبارکه فجر/14).
[15]- او با شماست هرجا که باشيد (مبارکه حديد/4).
[16]- اَنَّ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيٍّ(عَلَيهِ السَّلام) جَاءَهُ رَجُلٌ وَ قَالَ أَنَا رَجُلٌ عَاصٍ وَ لَا أَصْبِرُ عَنِ الْمَعْصِيَةِ فَعِظْنِي بِمَوْعِظَةٍ فَقَالَ(عَلَيهِ السَّلام) افْعَلْ خَمْسَةَ أَشْيَاءَ وَ أَذْنِبْ مَا شِئْتَ فَأَوَّلُ ذَلِكَ لَا تَأْكُلْ رِزْقَ اللَّهِ وَ أَذْنِبْ مَا شِئْتَ وَ الثَّانِي اخْرُجْ مِنْ وَلَايَةِ اللَّهِ وَ أَذْنِبْ مَا شِئْتَ وَ الثَّالِثُ اطْلُبْ مَوْضِعاً لَا يَرَاكَ اللَّهُ وَ أَذْنِبْ مَا شِئْتَ وَ الرَّابِعُ إِذَا جَاءَ مَلَكُ الْمَوْتِ لِيَقْبِضَ رُوحَكَ فَادْفَعْهُ عَنْ نَفْسِكَ وَ أَذْنِبْ مَا شِئْتَ وَ الْخَامِسُ إِذَا أَدْخَلَكَ مَالِكٌ فِي النَّارِ- فَلَا تَدْخُلْ فِي النَّارِ وَ أَذْنِبْ مَا شِئْت (بحارالانوار، ج75، ص126).
[17]- بحارالانوار، ج46، ص107