مطلب قابل توجه اينکه: امر به صدقه و اصلاح ذات البین و امر به معروف و نهی از منکر، حُسن فعلی است، ولی برای تقرّب الی الله کافی نیست. اینکه خدای سبحان میفرماید: نجوا در مواردی خیر است و در ردیف عبادات مقبوله محسوب میشود، در صورتی است که حُسن فعلی همراه با حُسن فاعلی باشد. یعنی هم عمل خیر باشد و هم انجام دهندۀ عملِ خیر، مؤمن باشد و هم به قصد قربت صورت گیرد، نه به قصد شهرت و ریا و خودنمایی. به عبارت دیگر، انسانِ خیّر، کار خیر را بخاطر خداوند انجام دهد. اگر کسی صدقه دهد و یا مسجدسازی کند، ولی برای خودنمایی و شهرت باشد و قصد قربت نداشته باشد، در پیشگاه الهی مورد قبول واقع نمیشود.
استاد جوادی آملی در اینجا به مطلب لطیفی اشاره فرمودند و آن اينکه: برای بهشتی شدن دو شرط لازم است و با یک شرط نمیتوان بهشتی شد. یعنی برای بهشتی شدن، انسان بايد هم خودش خوب باشد و هم کار خوب را با قصد خوب انجام دهد و به عبارت دیگر، حُسن فعلی و حُسن فاعلی، همراه هم باشند. در مقابل، اگر انسان خودش مؤمن باشد، ولی کار خیر نداشته باشد، تنها با مؤمن شناسنامهای، کسی بهشتی نمیشود. امّا برای دوزخی شدن، تنها یک شرط کافی است، یعنی اگر حُسن فعلی نداشت، اهل دوزخ است، هرچند که حُسن فاعلی داشته باشد. سپس استاد اضافه میفرمایند: خداوند هیچ کار خیری را بدون پاسخ نمیگذارد، ولی آیا او که برای خداوند انجام نداده و قصد دنیوی داشته، عوضی دریافت نخواهد کرد؟ در جواب میفرمایند: چون او برای آخرت انجام نداده، لذا اجر اُخروی ندارد. کسی که کارهایش برای دنیا بوده و بخاطر دنیا حجّ رفته و صدقه داده و ساير خيرات را به قصد دنيوی انجام داده، اجر و مزدش را در همین دنیا میگیرد، يعنی موقعیّت و آبروی اجتماعی پیدا میکند و مورد احترام مردم واقع می شود، ولی چون قصد الهی و نیّت اُخروی ندارد، در آخرت بهرهای نخواهد داشت «ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ»[1].
قابل توجه مربّیان و معلّمان و متعلّمان است که باید هدف از تعلیم و تعلّمشان جلب رضايت خداوند باشد و فقط برای او کار کنند؛ معلّمی که برای مدرک و مقام و شهرت و منسب علم اندوزی کرده، نه برای خداوند، و کسی که برای دنیا مال اندوخته نه برای آخرت، تا دنیا دنیاست، بهره میبرد، ولی همین که چشم از دنيا فرو بست و نظام دنیوی برچیده شد، چون برای نظام دیگر کاری نکرده، دست خالی میرود و اجر الهی و پـاداش اُخروی نخواهد داشت. ملاحظه میشود که خداوندِ مهربانتر از پدر و مادر چگونه انسان را نصیحت میکند و با آیه آیۀ قرآن کریم او را تربیت میفرماید که ای انسان! ارزش تو ایمان و عمل صالح و اخلاص در عمل است. خداوند متعال در تبیین حقایق برای انسان کم نگذاشته و حجّت را برای او تمام کرده است و به همین علّت در روز قیامت به هیچ کس اِذنِ عذرخواهی داده نمیشود «وَ لا يُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرُونَ»[2].