توبه و استغفار آثار بسیار مبارکی دارد که چند مورد از آن، عبارتند از:
1- طهارت: با توجه به اینکه اثر گناه، آلوده کردن روح و جان است، لذا توبه، آثار گناهانی را که بر جان نشسته، شستشو میدهد. انسان بـا گناه ناپاک میشود و روح و جانش پلید میگردد و با استغفـار و توبه، اثر گنـاه از روح و جـان او رفع میشود و طـاهر میگردد. حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «اَلتَّوْبَةُ تُطَهِّرُ الْقُلُوبَ وَ تَغْسِلُ الذُّنُوب»[1] توبه قلب را پاک کرده و گناهان را از بين می بَرَد و انسان را طاهر می کند.
2- شِفاء: گناه روح را بیمار میکند و وقتی انسان به قصور و کوتاهی خود پی بُرد و استغفار و توبه کرد، بیماری حاصل از گناه با آن رفع میشود و روح، سالم میگردد. وجود مقدّس حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) میفرمایند: «اَ لا اُخْبِرُكُمْ بِدائِكُمْ مِنْ دَوائِكُمْ ... داؤُكُمُ الذُّنُوبُ وَ دَواؤُكُمُ الْاِسْتِغْفار»[2] آیا خبر ندهم شما را از دردتان و درمانتان؟ ... درد شما گناهان و علاج و درمان شما استغفار است. همانطور که وقتی جسم انسان بیمار میشود، نیاز به مداوا و دارو دارد، همانگونه وقتی روح انسان با گناه بیمار میشود، به وسیلۀ توبه و استغفار درمان میگردد.
پس معلوم میشود منظور از استغفار، فقط استغفار لفظی و لسانی نیست. استغفار لفظی، توان و قدرت آن را ندارد که جانِ آلوده را شستشو دهد. قلب و عمل، باید لفظ و لسان را همراهی کند و انقلابی درونی پدید آید و انسان متوجه بیراهه روی های خود شود و قوای عالیۀ او علیه قوای دانیه اش قیام کنند و متوجه سراشیبی رفتنِ خود گشته و برگردد تا مشمول عفو و آمرزش الهی شود.
در کتاب «انسان کامل» که استاد مطهّری(رَحمَةُ اللهِ عَلَيه) در ماه مبارک رمضان تألیف فرموده اند، آمده است: «ماه مبارک رمضان بخاطر آن آمده که افراد معیوب و ناسالم با روزه سالم شوند و سالم ها، با روزه، سالم تر گردند».
قرآن کريم شِفاست «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنين»[3] و آنچه در قرآن کریم از اعمال و عبادات برای انسان واجب و مقرّر شده، برای شفای انسان ضرورت دارد. همانطور که در جلسۀ سابق استفاده شد، علّت اینکه خدای سبحان این همه به نماز تأکید فرموده، این است که روح و جان انسان برای تطهیر و خروج از ظلمات به نور، به نماز نیاز دارد. انسانِ جدا مانده از خداوند، قطرۀ جدا مانده از دریاست. روزه نیز موجب تطهیر جان و کسب تقوا و تقرّب به پروردگار میگردد، ولذا برای انسان، واجب و مقرّر شده است، همانطور که میفرماید: «يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيام ُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُم لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون»[4]. خداوند نیازی به نماز و روزه و عبادات ما ندارد، بلکه جان انسان برای بار آمدن و رشد کردن و ارتباط یافتن با خالق، نیازمند روزه است. اگر حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند: «صُومُوا تَصِحُّوا»[5] روزه بگیرید تا سالم شوید، اين بيان نورانی، تنها در مورد سلامت ظاهر نیست، بلکه سلامت روحی و جسمی را نيز دربرمیگیرد و جان و روح انسان با آن رشد میکند و فربه میگردد. جانی که با گناه بیمار شده، با توبه و استغفار شِفاء مییابد.
3- جلب رحمت الهی: انسان با گناه، از رحمت الهی دور میشود. رحمت الهی برای نیکوکاران و اهل طاعت نزدیک است «اِنَّ رَحْمَتَ اللهِ قَريبٌ مِنَ الْمُحْسِنينَ»[6]. انسـان با گنـاه از رحمت الهی فاصله میگیرد، لکن توبه و استغفار، به دادِ انسانِ از رحمت دور افتـاده میرسد و بُعدِ مسافتِ ايجاد شده را جبران میکند و مهمترین موجبات رحمت الهی را که ترک گناهان است، فراهم میآورد و موجب میشود که رحمت الهی که وسیعترین صفت خداوند است، شامل حال انسان گردد و به این علّت خداوند متعال و حضرات معصومین(عَلَيهِم السَّلام)، این قدر به مسئلۀ توبه تأکید فرموده اند.
4- معطّر کنندۀ جان: گناه، جان انسان را بدبو میکند و استغفار، آن را معطّر مینماید. حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) میفرمایند: «تَعَطَّرُوا بِالْاِسْتِغْفارِ لا تَفْضَحَنَّكُمْ رَوائِحُ الذُّنُوب»[7] خود را با استغفار خوشبو كنيد تا بوى گناهان رسوايتان نكند. «شخصی از حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) سوال کرد: در مورد اعمال ما، فرشتگان آنچه می بينند، می نويسند؛ امّا در مورد خاطرات و نيّت هايی كه فقط از دل گذرانده ايم و هنوز به لباس عمل درنياورده ايم، چگونه عمل می كنند؟ آن بزرگوار فرمودند: آيا بوی باغ و بستان، با بوی كثافت و گنداب يكی است؟ اگر از كنار باغی پُر گل و معطّر بگذريد، بوی خوبی احساس می كنيد و چنانچه بوی بد به مشام انسان برسد، می فهمد كه اينجا كثافت و زباله است، پس، از بو می توان فهميد كه از كنار باغ می گذريم يا از كنار چاه.
فرشتگان نيز از بوی خوشِ قلب مؤمن، اسرار، نيّت ها و ارادۀ خير، طيّب و طاهر او را می شناسند و نيز از بوی بد بعضی، از پليدی درون آنها آگاهی می يابند»[8]. اگر حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند: «هنگامی که شخصی دروغ میگوید، بوئی متعفّن از او برمی خيزد و ملائکه بخاطر آن بوی بد از وی دور می گردند»[9]، به این علّت است که گناه، جان انسان را بدبو و متعفّن مینماید، هرچند که به ظاهر قابل تشخیص نیست. در این حال فقط توبه به دادِ انسان میرسد. انسان، توبه و استغفار میکند تا عفونتی را که در اثر گناه حاصل شده و بوی بدِ جانِ خود را برطرف کند و روح و جانش معطّر شود.5- از بین برندۀ ظلمت: گناه و معصیت، کانون قلب را تیره و ظلمانی میکند و توبه و استغفار، آن را روشنایی و نورانیّت میبخشد و این است رمز و راز اینکه چرا انسان این همه به توبه و استغفار امر شده است.
توبه، بابی پیوسته مفتوح است و هرگز بسته نمیشود و برای آن، تعیین وقت قبلی هم لازم نیست. حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند: «بابُ التَّوْبَةِ مَفْتُوحٌ حَتّى يُنْفَخَ فِی الصُّور»[10]. شب یا روز و در هر مکـان و با هر کیفیّتی که باشد، انسانِ توبهکار، نه تنها ردّالباب نمیشود، بلکه به شرط توبۀ حقیقی بخشوده میگردد و آلودگیهای ناشی از گناهان از او رفع میشود. آری، خداوندِ رحمت، با وجود اینکه حجّت را بر بشر تمام کرده و هیچ کم نگذاشته است و از درون و بیرون، از طریق فطرت و عقل و انزال کُتُب و ارسال رُسُل، تمام حقایق را ابلاغ فرموده، و جای هیچ عذری برای گناه، به انسان نگذاشته، لکن اگر این انسان باز بیراهه رفت و دچار لغزش شد، او را طرد نمی فرمايد و از باب رحمتش نمی راند و دعوت به توبه و بازگشت می فرماید. «صد بار اگر توبه شکستی باز آ»[11]. توبه آن قدرتی را دارد که معیوب را مرغوب، و مغضوب را محبوب می کند.
[1]- توبه تطهير می کند قلب ها را و می شويد گناهان را (تصنيف غررالحکم و دررالکلم، ص195).
[2]- جامع الاخبار، ص57
[3]- و نازل می نماييم از قرآن آنچه که آن شفاء و رحمتی است برای مؤمنان (مبارکه اِسراء/82).
[4]- ای کسانی که ايمان آورديد، نوشته شد بر شما روزه، همچنان که نوشته شد بر کسانی که بودند قبل از شما، باشد که شما تقوا پيشه کنيد (مبارکه بقره/183).
[5]- نهج الفصاحه، حديث1854
[6]- همانا رحمت خداوند نزديک است به نيکوکاران (مبارکه اعراف/56).
[7]- تفصيل وسائل الشيعه الى تحصيل مسائل الشريعه، ج16، ص70
[8]- الکافی، ج2، ص429
[9]- مستدرک الوسائل، ج9، ص89
[10]- باب توبه باز است تا زمانی که دميده شود در صور (بحارالانوار، ج73، ص374).
[11]- رباعيّات ابوسعيد ابوالخير