در آیات شریفۀ سابق استفاده شد که خداوند متعال میفرماید: وقتی مؤمنان در محفل بیگانگان شرکت میکنند، مانند آنان خواهند شد «اِنَّكُمْ اِذاً مِثْلُهُم»[1] و در عذاب آنان گرفتار خواهند گردید. در آیۀ شریفۀ مورد بحث نیز میفرماید: «اِنَّ الْمُنافِقينَ فِی الدَّرْكِ الْاَسْفَلِ مِنَ النّارِ وَ لَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصيراً». با توجه به اینکه نفاق، بدترین نوع کفر، و منافقین، دورترین مردم از خداوند هستند و خطراتی که از ناحیۀ منافقین به جوامع انسانی میرسد، با هیچ خطری قابل مقایسه نیست و آنهـا ناجوانمردانه به افراد بی دفاع حمله کرده و از پشت خنجر میزنند، لذا گودترین و بدترین مکان دوزخ از آنِ آنهاست. درک اسفل دوزخ علاوه بر معنای تعذیب و کیفر، تحقیر و توهین را به همراه دارد و همۀ اینها مناسب با نفاق و منافقان است.
همانطور که ایمان دارای درجات است، کفر هم دارای درکـات می باشد. استاد جوادی آملی میفرمایند: مؤمنین اوّل صاحب درجه میشونـد «فَاُولئِكَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلى»[2]، بعد سِیـر الـی الله را طی میکنند و سپس خود درجه میشوند «هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ الله»[3]. همچنین است منافقین که در سیر نزولی، اول حیوان میشوند، سپس بدتر از حیوان میگردند «اُولئِكَ كَالْاَنْعامِ بَلْ هُمْ اَضَل»[4]. از اینرو همانطور که درجات بهشتی از آنِ مؤمن است، همانگونه هم درکات دوزخ برای کافران است و چون بدترین کفر، نفاق است، لذا فرمود: «اِنَّ الْمُنافِقينَ فِی الدَّرْكِ الْاَسْفَلِ مِنَ النّارِ وَ لَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصيراً». نه تنها جهنّم که البته پستترین و گودترین و زشتترین جای دوزخ از آنِ اینان است و علاوه بر آن، دیگر هیچ یار و یاور و نصیری نخواهند داشت.
همانطور که در آیات شریفۀ قرآن کریم، بدترین نوع کفر، نفاق است، همانگونه در احادیث و بیانات حضرات معصومین(عَلَيهِم السَّلام) هم، نفـاق بدترین نوع کفر بیـان شده است. اگر قرآن کریـم هشـدار می فرماید، حضرات معصومین(عَلَيهِم السَّلام) نیز مکرّر هشدار میفرمایند. در بیانی نورانی از حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) در مورد صفات منافقین چنین آمده است: «هر كس چهار چيز در او باشد، منافق مى باشد و هر كس كه يكى از آنها را داشته باشد، منافق به حساب مى آيد تا آنگاه كه آن را ترك كند:
1- زمانی که سخن میگوید، دروغ میگوید.
2- زمانی که وعده میدهد، خلف وعده می کند.
3- وقتی عهد و پیمان می بندد، پیمان شکنی می کند و امانتداری نمی کند (امانتداری در مال و یا اسرار مردم).
۴- زمانی که با کسی خصومت داشته باشد، بی حیـایی و فجور میکند (یعنی در مقام خورد کردنِ دشمنش از توسّل به هر گناهی مضایقه ندارد)»[5].
ملاحظه میشود که اگر از اوصاف بارز مؤمنین امانتداری است «وَ الَّذينَ هُمْ لِاَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُون»[6]، از صفات منافقین هم خیانت در در امانت است. اگر از اوصاف مؤمنین راستگویی است، از اوصاف منافقین دروغ گویی و کذب گویی است. در بیان نورانی دیگری از حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) آمده است: «وَ الْمُؤْمِنُ قَليلُ الْكَلامِ كَثيرُ الْعَمَلِ وَ الْمُنافِقُ كَثيرُ الْكَلامِ قَليلُ الْعَمَلِ»[7] و نیز امـام صادق(عَلَيهِ السَّلام) میفرمایند: «اِنَّ الْمُؤْمِنَ يَغْبِطُ وَ لا يَحْسُدُ وَ الْمُنافِقَ يَحْسُدُ وَ لا يَغْبِط»[8] همانا مؤمن غبطه میخورد و حسادت نمیورزد و منافق حسادت میورزد و غبطه نمی خورد. در بیان نورانی دیگری از حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) آمده است: «اَلْمُؤْمِنُ دَعِبٌ لَعِبٌ وَ الْمُنافِقُ قَطِبٌ وَ غَضِب»[9] مؤمن، خنده رو و شوخ طبع و اهل مزاح است، ولی منافق، اخمو و عصبانی است.
از حضرت مولای متّقیان امام علی(عَلَيهِ السَّلام) نیز مذکور است: «اِنَّ الْمُؤْمِنَ... اِذا اَصابَتْهُ شِدَّةٌ صَبَرَ... وَ الْمُنافِقُ... اِذا اَصابَتْهُ شِدَّةٌ ضَغا...»[10]همانا مؤمن در گرفتاریها، صبور و منافق در گرفتاریها، بیتاب و نالان و بی صبر است. همچنین آن حضرت میفرمایند: «اِنَّ الْمُؤْمِنَ... فَهُوَ قَريبُ الرِّضا بَعيدُ السَّخَطِ... وَ الْمُنافِقُ... فَهُوَ قَريبُ السَّخَطِ بَعيدُ الرِّضا»[11]. حال با توجه به فرمودۀ حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) که فرمودند: «اَنَا وَ عَلِیٌ اَبَوٰا هٰذِهِ الْاُمَّةِ»[12] و با توجه به اینکه مسلمان باید شبیه پدرانش باشد، لذا بر مؤمن و مسلمان واقعی شایسته نیست که صفات منافقین در او دیده شود.
۱- همانا شما در آن زمان مثل آنان خواهید بود (مبارکۀ نساء/140).
[2]- پس آن گروه برای ایشان است درجات عالی (مبارکۀ طه/75).
[3]- ایشان درجه هستند نزد خداوند (مبارکۀ آل عمران/163).
[4]- آن گروه همانند حیوانند بلکه ایشان گمراه ترند (مبارکۀ اعراف/179).
[5]- اَرْبَعٌ مَنْ كُنَّ فيهِ فَهُوَ مُنافِقٌ وَ اِنْ كانَتْ فيهِ واحِدَةٌ مِنْهُنَّ كانَتْ فيهِ خَصْلَةٌ مِنَ النِّفاقِ حَتّى يَدَعَها مَنْ اِذا حَدَّثَ كَذَبَ وَ اِذا وَعَدَ اَخْلَفَ وَ اِذا عاهَدَ غَدَرَ وَ اِذا خاصَمَ فَجَر (بحارالانوار، ج69، ص261).
[6]- و کسانی که ایشان به اماناتشان و عهدشان مراعات کنندگانند (مبارکۀ مؤمنون/8).
[7]- و مؤمن کلامش اندک و عملش بسيار است و منافق کلامش بسیار و عملش کم است (بحارالانوار، ج1، ص154).
[8]- بحارالانوار، ج70، ص250
[9]- بحارالانوار، ج74، ص155
[10]- تحف العقول، ص212
[11]- همانا مؤمن... پس او نزدیک است به رضایت و دور از خشم و غضب است... و منافق... پس او نزدیک به غضب و دور از رضایت است (تحف العقول، ص212).
[12]- من و علی دو پدرِ اين امّت هستيم (بحارالانوار، ج36، ص5).