در خلاصه ای از بیانات استاد جوادی آملی آمده است: «انسان هنگام تولد، انسانِ بالقوّ ه و حیوانِ بالفعل است. انسانها از نظر فضایل و کمالات انسانی دو گروهند، برخی از حیوانیّتِ بالفعل به در آمده و انسانِ بالفعل شده اند. امّا برخی هنوز حیوانِ بالفعل و انسان بالقوّ ه اند. اگر انسان مسیر صعودی را بپیماید، به جایی میرسد که فرشتگان الهی در برابرش فروتن و فرمانبردارند. امّا اگر سِیر نزولی را برگزیند، از هر موجودی فرومایه تر میشود. قرآن، انسان را مختار میداند «فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ»[1]. پس اگر انسان به بیراهۀ ضلالت برود، حیوانیّتش برجسته، و انسانیّتش روز به روز پوشیده میگردد. در این حرکت نزولی، نخست به حیوانیّت نزدیک و مانند حیوان میشود «اُولئِكَ كَالْاَنْعام»[2]، سپس کاف تمثیل رخت برمیبندد و چنین شخصی حقیقتـاً حیوان میگردد و صورت حقیقی اش در قیامت ظهور میکند، چنانکه در روايتی آمده است: «برخی از مردمان بر صورتی محشور می گردند که خوکان و بوزينگان نزد آنها (از آنها) بسی زيبايند!»[3]. نزول از انسانیّت به حیوانیّت، دفعی نیست؛ یعنی نخست باید آدم به حیوانیّت محض نزدیک و سپس حیوان حقیقی گردد که در آیۀ «اُولئِكَ كَالْاَنْعامِ بَلْ هُمْ اَضَل»[4] برای اختصار، حیوانیّت در وسط حذف شده است که یقیناً میان این دو مرحله، حیوان محض بودن است».
خداوند، انسان را خلق فرمود تا به درجهای برسد که خلیفة الله گردد و فرشتگان، خدّام او گردند «اِنَّ الْمَلائِكَةَ لَخُدّامُنا وَ خُدّامُ مُحِبّينا»[5]. امّا انسان با سوءاختیار و بیراهه روی، به مرتبه ای سقوط میکند که به جای اینکه مایۀ آرایش بهشت گردد، آتشگیره و هیزم جهنم میشود.
«ای نقد اصل و فرع ندانم چه گوهری
کز آسمان تو برتر و از خاک کمتری»[6]
خداوند متعال میفرماید: «وَ هَدَيْناهُ النَّجْدَيْنِ»[7]، «اِمّا شاكِراً وَ اِمّا كَفُوراً»[8]. این حیوانیّت و چهرۀ زشت را انسان در اثر سوءاختیار فراهم آورده است. در روز قیامت، صورتها به سیرتهاست و به این علّت، عدّ های به شکل خوک و بوزینه و یا سایر حیوانات محشور خواهند شد و در مقابل، مؤمنان واقعی به چهرهای محشور میشوند که حوریان بهشتی در مقابل آنان، مانند ماه یک شبه در مقـابل «بدر» هستند و همۀ انسان ها بالقوّ ه این دفینه ها و گنجینه ها را دارند، لکن آنان که به مدارج بالا رسیدند و صعود یافتند، از ودایع درونی خود خاکبرداری کردند و آنها را شکوفا نمودند. امّا کسانی که سقوط کردند، بر روی ودایع باطنی خود خاک ریختند «وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّاها»[9]. عدّه ای در روز قیامت در زیباترین چهره ها به پروردگارشان نظاره گرند «وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناضِرَة﴿22﴾ اِلى رَبِّها ناظِرَةٌ﴿23﴾»[10] و از طراوت نعمت، سرسبز و شاداب هستند و از سعی و تلاششان راضی و خشنودند «وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناعِمَةٌ﴿8﴾ لِسَعْيِها راضِيَةٌ﴿9﴾»[11]. اینان در برابر مصائب و مشکلات، صبر پیشه کردند و آن محدودیتها و محرومیّتها ذرّه ای از ایمان آنان کاهش نداد و در روز قیامت نتیجۀ سعی و تلاش و صبرهای خود را میبینند که چگونه شکوفـا شده است و از سعی و تلاش و صبر خود راضی و خشنود میگردند. در مقابل، چهره هایی است که در روز قیامت بر آنها غبار غم و اندوه نشسته است «وَ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ عَلَيْها غَبَرَةٌ﴿40﴾ تَرْهَقُها قَتَرَةٌ﴿41﴾»[12]. هر دو چهرۀ زشت و زیبا در این دنیا ساخته میشود. دنیا اَدبستان و مزرعه و محلّ تجارت و کسب و کار است. انسان هم میتواند سیمای درخشنده و زیبـا برای خود تدارک ببیند و هم چهره ای که زشت و غبارآلود است. وقتی دنیا چنان محصول زیبایی میدهد، حقیقتاً زیباست، همانطور که حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «اِنَّ الدُّنْيا دارُ صِدْقٍ لِمَنْ صَدَقَها»[13]. امّا آنان که دنیا را هدف و مقصد اعلا قرار دادند، خود را باخته و چهرۀ زشت فراهم آوردند. هر دو چهره با اختیار صاحبش ساخته میشود. استاد جعفری(رَحمَةُ اللهِ عَلَیه) میفرمایند: «شخصیت حضرت علی(عَلَيهِ السَّلام) در دنیا ساخته شد». شخصیّت آسمانی حضرت فاطمۀ زهرا(سَلامُ اللهِ عَلَيها) در دنیا ساخته شد. همانطور که استفاده شد، انسان در جهان دیگر با این چهرۀ ظاهری که در دنیا دارد محشور نمیشود، بلکه با چهرۀ باطنی که چهرۀ عمل اوست، محشور میگردد و عدّ ه ای به شکل بوزینگان و خوکان و... محشور میشوند. آری، در آن روز حق و بـاطل از چهره ها شناخته می شود «يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسيماهُم»[14].
استاد جوادی آملی میفرمایند: علّت مصیبت بار بودنِ این حالت برای انسانی که به صورت حیوان محشور شده، این است که او درک میکند انسان بوده، ولی به چهرۀ خوک یا میمون و یا مار و... محشور گردیده است، وگرنه برای خود حیوانـات، به این صورت بودن، ناراحت کننده نیست.
پس چهرۀ زشت و زیبا، هر دو در دنیا، در اثر اختیار انسان ساخته میشود. چهرۀ فرعون، یزید، معاویه و... در این دنیا ساخته شد. حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) و حضرت فاطمه(سَلامُ اللهِ عَلَيها) در این دنیا، این چهرۀ زیبا را فراهم آوردند، ولذا خدای سبحان با آیه آیه های قرآن کریم، بندگانش را تربیت فرموده و آیات مربوط به هدایت و ضلالت و خیر و شر، راه و چاه را در اختیار آنان قرار داده تا در روز قیامت عذری نداشته باشند «وَ لا يُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرُون»[15]. اتّخاذ دوست منحرف، یکی از راههای به ضلالت کشیده شدن و گمراهی است. از اینرو خدای سبحان در آیه آیۀ قرآن کریم، مؤمنان را نهی میفرماید که همنشین و یار و یاورِ دوست گمراه و منحرف نگردند که در این صورت، سر از نفاق و دوزخ و بدبختیِ جبران ناپذیر درمیآورند.
۱- پس هر کس بخواهد، پس ایمان آورد و هر کس خواست، پس کافر شود (مبارکۀ کهف/29).
[2]- آن گروه همانند چهارپایانند (مبارکۀ اعراف/179).
[3]- یُحشر بعض الناس على صورة تحسن عندها القردة والخنازیر (علم الیقین فى اصول الدین، الفیض الکاشانی، ج2، ص1099؛ الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، صدر الدین محمّد الشیرازی، ج5، ص228).
[4]- آن گروه همانند حیوانند بلکه ایشان گمراه ترند (مبارکۀ اعراف/179).
[5]- همانا فرشتگان، البتّه خادمين ما و خادمين دوستداران ما هستند (بیان نورانی حضرت پیامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلیه وَآلِهِ)، بحارالانوار، ج25، ص21).
[6]- کتاب «معراج السّعاده» مرحوم نراقی.
[7]- و هدایت کردیم او را به دو راه (مبارکۀ بلد/10).
[8]- یا سپاس گذار باشد و یا ناسپاس (مبارکۀ دهر/3).
[9]- و به تحقیق زیانکار شد کسی که دفن کرد آن را (مبارکۀ شمس/10).
[10]- در آن روز صورتهایی در نهایتِ تازگی و طراوت بهشتی است﴿22﴾ به سوی پروردگـارشـان می نگرند﴿23﴾ (مبارکۀ قیامت/22و23).
[11]- چهره هایی در آن روز مسرور و شادمانند﴿8﴾ برای سعی و تلاششان راضی هستند﴿9﴾ (مبارکۀ غاشیه/8و9).
[12]- و چهره هایی در آن روز بر آنها غباری است﴿40﴾ می نشیند بر روی آن پریشانی (خجلت و ذلّت)﴿41﴾ (مبارکۀ عبس/40و41).
[13]- همانا دنيا سرای صدق و راستی است برای کسی که صادقانه برخورد نمود با آن (نهج البلاغه، فرازی از حکمت131).
[14]- شناخته می شوند مجرمان از چهره هایشان (مبارکۀ الرّحمن/41).
15- و اذن داده نمی شود برای آنها پس عذرخواهی کنند (مبارکۀ مرسلات/36).