مطالبی که در بخش سابق استفاده شد، در مورد جهاد نظامی بود که جهاد اصغر است، ولیکن جهاد فی سبیل الله محدود در جهاد نظامی نیست، بلکه جهاد معنای بس وسیع و عظیمی دارد که بخشی از آن جهاد نظامی میبـاشد. جهاد یعنی جهد و کوشش کردن و سختیها را تحمّل نمودن، ولذا هر عملی که به خاطر خداوند انجام گیرد که مستلزم تحمّل سختی و رنج و مشقّت است، جهاد فی سبیل الله محسوب میگردد که نمونههایی از آن در جلسة سابق استفاده شد که یکی جهاد فرهنگی بود. کسانی که با جهاد علمی و تعلیم و تعلّم به مردم خدمت میکنند، حقیقتـاً بـه جهاد فی سبیل الله میپردازند. دیگری عفت ورزیدن جوانـان بود کـه اگر جوانی، پارسایی و عفّت و پاکدامنی پیشه کند، در ردیف مجاهدان فی سبیل الله محسوب میگردد. نمونههای دیگری از جهاد فی سبیل الله عبارتند از:
1- امر به معروف و نهی از منکر: یکی از مهمترین اعمالی که در راستـای جهاد فرهنگی و در ردیف جهاد فی سبیل الله است، امر بـه معروف و نهی از منکر میبـاشد. حضرت امـام علی(عَلَيهِالسَّلام) میفرمایند: «ما اَعْمالُ الْبِرِّ كُلُّها وَ الْجِهادُ فی سَبيلِ اللهِ عِنْدَ الْاَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنْ الْمُنْكَرِ اِلّا كَنَفْثَةٍ فی بَحْرٍ لُجِّیٍّ»[1] همة کارهای خیر در راه خداوند و جهاد فی سبیل الله در برابر فریضة امر به معروف و نهی از منکر مانند دمیدنی در دریای پرعمق و پرموج است؛ چراکه تمام عبادات و در سرلوحة آنها نماز، با فریضة امر به معروف و نهی از منکر اقامه میشود. همچنین جهاد فی سبیل الله، توسط امر به معروف و نهی از منکر در جامعه اقامه میگردد. پس کسی که به فريضة امر به معروف و نهی از منکر میپردازد، مجاهد فی سبیل الله است. در بیان نورانی دیگری از حضرت پيامبر اکرم(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) آمده است: «اِنَّ الْمُؤمِنَ يُجاهِدُ بِسَيْفِهِ وَ لِسانِهِ»[2]. مقام امر به معروف و نهی از منکر از تمام کارهای خیر بالاتر است.
2- جهاد اخلاقی: نمونه دیگری از جهاد فی سبیل الله، جهاد در حوزة اخلاق میباشد. حضرت پیامبر اسلام(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) فرمودند: «مَنْ عاشَ مُدارِياً ماتَ شَهِيداً»[3] کسی که در زندگی دنیوی مدارا پیشه کند و اهل رفق و مدارا باشد، چنین کسی اگر از دنیا رفت، شهید محسوب میشود. همچنین از آن بزرگوار روایت شده است: «لَوْ كانَ الرِّفْقُ خَلْقاً يُرى ما كانَ مِمّا خَلَقَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ شَیْءٌ اَحْسَنَ مِنْه»[4] اگر مدارا مخلوقى بود كه ديده مىشد، هيچ مخلوقى از مخلوقات خداوند از او نيكوتر نبود. مدارا کردن با ناسازگاری مردم از چنان اهمّیّتی برخوردار است که حضرت پيامبر اکرم(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) فرمودند: «مُداراةُ النّاسِ نِصْفُ الْايمان»[5] کسی که اهل مدارا باشد، نصف ایمان را تصاحب کرده است. همچنین حضرت امام حسین(عَلَيهِالسَّلام) فرمودند: «مَنْ اَحْجَمَ عَنِ الرَّاْیِ وَ عَيِيَتْ بِهِ الْحِيَلُ كانَ الرِّفْقُ مِفْتاحَه»[6] هر كس نتواند رأى خود را اظهار كند و راه چاره بر او بسته باشد، رفق و مدارا وسيله گشايش اوست. در بیان نورانی دیگری آمده است: «اِنَّ اللهَ تَعالی رَفيقٌ يُحِبُّ الرِّفْقَ»[7]، «اِنَّ اللهَ تَبارَكَ وَ تَعالى يُحِبُّ الرِّفْقَ وَ يُعينُ عَلَيْهِ»[8] همانا خداوند اهل رفق را دوست دارد و یاری میکند او را. همچنين فرمودند: «ثَمَرَةُ الْعَقْلِ مُداراةُ النّاس»[9] مدارا کردن با مردم ثمرة عقل است. سلامتی دین و دنیا در مدارا با مردم است «سَلامَةُ الدّينِ وَ الدُّنْيا فی مُداراةِ النّاس»[10]. کسی که اهل مدارا باشد، توفیق رسیدن به ایمان بالاتر را پیدا میکند. مدارا کردن نشان عقل است، همانطور که حضرت پیامبر اسلام(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) میفرمایند: «اَعْقَلُ النّاسِ اَشَدُّهُمْ مُداراةً لِلنّاس»[11] عاقلترین مردم، مداراکنندهترینِ آنها با مردم است. همچنین فرمودند: «رَاْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الْايمانِ بِاللَّهِ مُداراةُ النّاسِ فی غَيْرِ تَرْكِ حَق»[12]. در بیان نورانی دیگری از حضرت امام علی(عَلَيهِالسَّلام) آمده است: «دارِ النّاسَ تَاْمَنْ غَوائِلَهُمْ وَ تَسْلَمْ مِنْ مَكايِدِهِم»[13] با مردم مدارا کن تا از گزندهایشان در امان باشی و از نیرنگهایشان سالم بمانی. همچنین حضرت پيامبر اکرم(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) فرمودند: «اِنَّ فِی الرِّفْقِ الزِّيادَةَ وَ الْبَرَكَةَ وَ مَنْ يُحْرَمِ الرِّفْقَ يُحْرَمِ الْخَيْر»[14] در مدارا فزونی و برکت است و هر کس از مدارا محروم باشد، از خیر محروم شده است. از حضرت پیامبر اسلام(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) روایت شده است: «اِنّا اُمِرْنا مَعاشِرَ الْاَنْبِياءِ بِمُداراةِ النّاسِ كَما اُمِرْنا بِاَداءِ الْفَرائِض»[15] ما گروه پیامبران به مدارا با مردم امر شدیم، همانطور که به اقامة فرایض و واجبات امر شدهایم.
همانطور که جنگ و جهاد سختیهایی دارد، همانگونه انسانی که مدارا میکند، سختیهایی را متحمّل میگردد؛ به عنوان نمونه: در برابر کسانی که برخورد ناهنجار دارند یا در برابر افراد زورگو و جاهل و نادان، در عین داشتن قدرت برای مقابله به مثل، به خاطر خداوند صبر میکند و خشم و غضب خود را فرو میخورد و تحمل میکند. مدارا خصوصاً در فضای خانواده در برابر ناسازگاریهای پدر و مادر و همسر و فرزندان، اجر بالاتری دارد و جهاد فی سبیل الله محسوب میشود. صبر در برابر ناسازگاریهای والدين در دوران پیری و سالمندی آنچنان اهميّت دارد که خداوند متعال با اینکه چندین بار در قرآن کریم رعایت حقوق والدین را یادآور شده، بار دیگر دوران پیری آنها را سفارش میفرماید «اِمّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ اَحَدُهُما اَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما اُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَريما»[16]. آری، تحمل ناسازگاریهای والدین یا پدرشوهر و مادرشوهر و نیز همسر و فرزندان معامله با خداوند است و هر چند سختیهایی دارد، ولیکن اجر آن برابر جهاد فی سبيل الله میباشد. البتّه تمام اینها برای کسی است که در کنار مدارا و خدمت به والدین و همسر و فرزندان و یا سایر مردم، شئونات اسلامی و فرائض دینی را بجا آورد و ترک حرام داشته باشد و پرواضح است که شخص کاهل در نماز یا سایر فرائض دینی، تنها به صِرف مدارا، به اجر رفیع شهادت نائل نمیشود.
3- جهاد عملی: از دیگر مواردی که انسان را در ردیف مجاهد فی سبیل الله قرار میدهد، جهاد در حوزة اعمال و فرایضی است که خدای سبحان بر انسان مقرر فرموده که از جملة آنها پاک نگه داشتن شکم از حرام و حفظ عفّت و پاکدامنی است. حضرت امام باقر(عَلَيهِالسَّلام) در پـاسخ سوال شخصی کـه گفته بود: من جز حلال نمیخورم و جز با حلال مباشرت نمینمايم، فرمودند: «اَیُّ جِهادٍ اَفْضَلُ مِنْ عِفَّةِ بَطْنٍ وَ فَرْج»[17] کدام جهاد بافضيلتتر از عفت شکم و پاکدامنی است؟
لازم به توضیح است: پاک نگه داشتن شکم از حرام، تنها اختصاص به اجتناب از مال دزدی و اختلاس و... ندارد، بلکه مالی که خمس و زکات و وجوه شرعیّة آن پرداخت نشده، حرام میباشد.
جوانی که بـا وجود توانایی بر اعمال ناشایست، تقوای الهی پیشه میکند و عفت میورزد و پـاکی خود را حفظ میکند، جهـاد فی سبیل الله انجام میدهد که آن، افضل جهاد است. حضرت امام علی(عَلَيهِالسَّلام) میفرمایند: «جاهِدْ شَهْوَتَكَ وَ غالِبْ غَضَبَكَ وَ خالِفْ سُوءَ عادَتِكَ تَزْكُ نَفْسُكَ وَ يَكْمُلْ عَقْلُكَ وَ تَسْتَكْمِلْ ثَوابَ رَبِّك»[18] جهاد كن با خواهش خود، و غلبه كن بر خشم خود، و مخالفت كن بدى عادت خود را، تا اينكه پاكيزه گردد نفس تو، و كامل گردد عقل تو، و طلب كن كمال پاداش پروردگار خود را.
خداوند متعال میفرماید: «وَ لْيَسْتَعْفِفِ الَّذينَ لا يَجِدُونَ نِكاحاً حَتّى يُغْنِيَهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِه»[19]، یعنی جوانی که نیاز به ازدواج دارد، ولی بنا به شرایط و مصالحی، سن ازدواجش به تأخیر افتاده، باید نیاز خود را سدّ کند و عفّت ورزد تا خداوند متعال فضل و احسان خود را شامل حال او فرماید و او را غنی سازد. همانطور که استفاده شد، جهاد سختی دارد، جوانی هم که در اوج و غلیان نیاز جنسی قرار دارد و شرایط ازدواج برایش فراهم نیست، ولی بخاطر خداوند صبر کرده و این نیاز را سدّ نموده و از آن سوءاستفاده نمیکند و بر سختیهای آن صبر میکند و بیراهه نمیرود، با خداوند متعال معامله میکند و ضرر نمینماید و بـافضیلتترین جهـاد را انجام میدهد. آن جوانانی که دائماً با دخترانی مواجه هستند که با سر و روی آرایش کرده و پوشش نـامنـاسب در محافل عمومی حاضر میشوند، و خود را از گناه و بیراههروی حفظ میکنند، حقيقتاً جهاد بزرگی انجام میدهند، چراکه حِدَّت و شدّت غریزة جنسی در پسر و دختر، تفاوت دارد. کسی که حجابش را رعایت نمیکند و با آرایش و لباس آنچنانی خود را در معرض دید نامحرم قرار میدهد، علاوه بر حقالله، مرتکب حقالنّاس میگردد و این امر برایش بسیار سنگین تمام خواهد شد. به قول یکی از علماء، کسی که شئونات اسلامی را رعایت نمیکند، وقتی در روز قیامت نامة عملش داده شد، مشاهده میکند که در نامة عملش زنا و اولاد نامشروع نوشته شده است. عرض میکند: خدایـا من این گنـاهان را مرتکب نشدم، خطاب میرسد: تو زنا نکردی ولی با پوشش ظاهری خود، زمینة انحراف و به فساد افتادن جوانی را فراهم آوردی، او به معصیت افتاد و صاحب اولاد نامشروع شد، ولذا گناه زنا و اولاد نامشروع به حساب تو هم نوشته شد. کسی که دین اسلام را پذیرفته، پوشش آن را هم باید بپذیرد تا از اینهمه حقالله و حقالنّاس و تبعات سوء آن در امان بماند.
پس کسی که حدود شرعی را در عمل رعایت میکند، به افضل جهاد موفّق شده و در پیشگاه حق متعال از اجر عظیمی برخوردار خواهد بود.
1- نهجالبلاغه، فرازی از حکمت 374
2- همانا مؤمن با شمشير و زبانش جهاد میکند (نهجالفصاحه، حديث818).
3- روضةالواعظين و بصيرةالمتعظين، ج2، ص380
4- بحارالانوار، ج72، ص63
5- بحارالانوار، ج72، ص440
6- بحارالانوار، ج75، ص128
7- همانا خداوند تعالی اهل رفق و مداراست و دوست دارد رفق و مدارا را (بيان نورانی امام صادق(عَلَيهِالسَّلام)؛ بحارالانوار، ج72، ص56).
8- بيان نورانی حضرت پيامبر اکرم(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ)؛ بحارالانوار، ج61، ص213
9- بيان نورانی امام علی(عَلَيهِالسَّلام)؛ تصنيف غررالحکم و دررالکلم، ص53
10- بيان نورانی امام علی(عَلَيهِالسَّلام)؛ تصنيف غررالحکم و دررالکلم، ص445
11- الاربعون حدیثا، ص56
12- رأس عقل بعد از ايمان به خداوند، مدارا با مردم در غير ترک حق است (بيان نورانی حضرت پيامبر اکرم(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ)؛ بحارالانوار، ج74، ص147).
13- تصنيف غررالحکم و دررالکلم، ص445
14- بحارالانوار، ج72، ص60
15- بحارالانوار، ج72، ص53
16- اگر برسند نزد تو به پيری يکی از آنها يا هر دويشان، پس نگو برای آنان اُف و سرزنش نکن آن دو را و بگو برای آنان گفتاری نيکو (مبارکه اِسراء/23).
17- بحارالانوار، ج68، ص273
18- تصنيف غررالحکم و دررالکلم، ص242
19- و بايد که عفّت ورزند آنان که نمیيابند نکاحی، تا آنکه غنی کند ايشان را خداوند از فضلش (مبارکه نور/33).