بطور کلی در قرآن کریم، دو گونه اطاعت مطرح است: یکی اطاعت مطلق و بدون قید و شرط و دیگری اطاعت مشروط. اطاعت مطلق، اطاعت از خداوند و رسول خدا(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) و اولواالامر میباشد و مؤيّد اين مطلب آیة شریفة سی و ششم در سورة مبارکة احزاب است که در تمام زمانها ساری و جاری است و میفرماید: «وَ ما كانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ اِذا قَضَى اللهُ وَ رَسُولُهُ اَمْراً اَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ اَمْرِهِمْ وَ مَنْ يَعْصِ اللهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبيناً» سزاوار نيست برای مرد و زن مؤمن که وقتی خداوند و رسولش حکمی صادر فرمودند، برای آنها اختیاری باشد و کسی که تصرّف و اِعمال نفوذی در فرامین الهی نماید، به تحقیق در گمراهی آشکاری است. آری، عصیان و نافرمانی از رسول خدا(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) عصیان و نافرمانی خداوند میباشد.
نمونة بارز اطاعت مشروط اطاعت از والدین میباشد. اطاعت از والدین آنچنان مهم است که در قرآن کریم بعد از توحید مطرح شده است «وَ قَضٰى رَبُّكَ اَلاّ تَعْبُدُوا اِلاّ اِيّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ اِحْساناً»[1]. تمام موفقیّتهای علمی و ظاهری و باطنی و دنیوی و اُخروی و مادی و معنوی، و هر جایگاهی که انسان بخواهد به آن برسد، مرهون رضایت والدین است و برای دستیابی به موفقیتهای بزرگ، برگ رضایت والدین لازم میباشد «رِضَى الرَّبِ فی رِضَى الْوالِدَيْنِ وَ سَخَطُ الرَّبِّ فی سَخَطِ الْوالِدَيْن»[2].
اطاعت والدین با وجود اينهمه اهمیّت، باز از اطاعتهای مشروط است، چراکه والدین غیرمعصوم هستند و امکان خطا و اشتباه در مورد ایشان وجود دارد، ولذا خداوند متعال میفرماید: «وَ وَصَّيْنَا الْاِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حُسْناً وَ اِنْ جاهَداكَ لِتُشْرِكَ بی ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما»[3]. اطاعت والدین تا زمانی واجب است که فرزند را به گناه دعوت نکنند، لکن اگر فرزندِ خود را به خلاف امر پروردگار دعوت نمایند، فرزند مؤظف است که از ایشان اطـاعت ننماید، ولی نه با بیادبی و بیاحترامی، بلکه باید نیکو مصاحبت کند و زیبا معاشرت نموده و با احترام با آنان مخالفت نماید «وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْيا مَعْرُوفا»[4].
پس اسائة ادب در محضر والدین، هرچند که به گناه دعوت کنند، ممنوع است، ولی اطاعت از والدین در مورد امر خلاف و گناه نباید صورت گیرد. خداوند متعال اطاعت از هیچ مخلوقی را در معصیت خالق قرار نداده است «لا طاعَةَ لِمَخْلُوقٍ فی مَعْصِيَةِ الْخالِق»[5] و این اصل بر همة اصول و قوانین حاکم میباشد.
علت اینکه حکم خداوند و حکم رسول الله(صَلَّی الله ُ‌عَلَيْهِ وَ‌الِه) و اولواالامر، بدون قید و شرط واجب میباشد، این است که حقّ است و حقّ از آنجایی که حقّ است، واجب الاطاعه و لازمالتّبعیّه میباشد. خداوند بندگانش را به عدل و عدالت و خیر و نیکی دعوت میفرمايد «اِنَّ اللهَ يَاْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْاِحْسانِ»[6].
پس اطاعت از اولواالامر نیز در ردیف اطاعت از خداوند و رسول خدا واجب است. اگر قرار بود که اولواالامر، زمامداران و منتخبین مردم و اُمرای ممالک باشند، امکان نداشت که خداوند اطاعت انسان غیرمعصوم را که پیوسته در معرض وساوس شیطانی و دسایس نفسانی قرار دارد، در ردیف اطاعت خود قرار دهد و آن را واجب کند. خداوند متعال در قرآن کریم بندگانش را به اولواالامر ارجاع داده و میفرماید: «وَ اْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ اَبْوابِها»[7] همانطور که در مورد امام زمان(عجِّل اللهُ تعالی فَرَجَهُ الشَّريف) میخوانیم: «اَيْنَ بابُ اللهِ الَّذی مِنْهُ يُؤتى»[8]. پس خداوند اطاعت از غیر معصوم را که امکان خطا برایش وجود دارد، واجب نمیفرماید.
1- و فرمان داده پروردگارت اينکه عبادت نکنيد مگر او را و به پدر و مادر نيکی کنيد (مبارکه اِسراء/23).
2- رضايت پروردگار در رضايت والدين است و نارضايتی پروردگار در نارضايتی والدين میباشد (بيان نورانی رسول خدا(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه)؛ مستدرکالوسائل، ج15، ص175).
3- و توصيه کرديم به انسان نيکی کردن به والدينش را و اگر تلاش کردند تا شريک قرار دهی برای من آنچه را که نيست برای تو در آن علمی، پس اطاعت نکن آنان را (مبارکه عنکبوت/8).
4- و مصاحبت کن با آنان در دنيا به نيکی (مبارکه لقمان/15).
5- نيست اطـاعتی بر مخلوق در معصيت خالق (بيـان نورانی رسول خدا(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه)؛ نهج الفصاحه، حديث2503).
6- همانا خداوند امر میفرمايد به عدالت و نيکوکاری (مبارکه نحل/90).
7- و بياييد به خانهها از درهايشان (مبارکه بقره/189).
8- کجاست باب خداوند که از آن وارد میشوند (مفاتيحالجنان، فرازی از دعای ندبه).ش