در عظمت مقام حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام)، اين سخن و بيان نورانی از حضرت رسول اکرم(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌ الِه) کافی است که فرمودند: «لَوْ اَنَّ الرِّياضَ اَقْلامٌ وَ الْبَحْرَ مِدادٌ وَ الْجِنَّ حُسّابٌ وَ الْاِنْسَ كُتّابٌ ما اَحْصَوْا فَضائِلَ عَلِیِّ بْنِ اَبی طالِب(عَلَيهِ السَّلام)‏»[1] اگر درختان قلم شوند و درياها مُرکّب گردند و همة جنّيـان حسابگر و انسانها نويسنده شوند، نمی­توانند فضائل علی ابن ابی طالب(عَلَيهِ السَّلام) را شمارش کنند.

     حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام)، زيباترين عبد پروردگار و جانِ رسول خدا(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌ الِه) هستند. البتّه در اينجا سئوالی مطرح می­شود و آن اينکه مگر رسول خدا(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌ الِه) در اولويّت قرار ندارند؟ پاسخ اين است که آن بزرگواران نور واحده هستند، همانطور که حضرت پيامبر اکرم(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌ الِه) فرمودند: «اِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَنی وَ خَلَقَ عَلِيّاً وَ فاطِمَةَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ مِنْ نُورٍ وَاحِد»[2] و به اين علّت در قرآن کريم، از وجود مقدّس حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) به عنوانِ جان و نفس رسول خدا(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌ الِه)، يعنی خود رسول الله(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌ الِه) تعبير شده است «اَنْفُسَنا وَ اَنْفُسَكُمْ»[3].

     حال با وجود اين همه فضايل حضرت علی(عَلَيهِ السَّلام) که هر کدام اقيانوس بيکرانی است، انسان به کدام بخش از زندگی آن بزرگوار می­تواند بپردازد؟ آن بزرگوار به موعظه و پند و اندرز اهتمام بسيـاری داشتند و نيز حضرت پيـامبر اسلام(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌ الِه)، يکی از مهم­ترين راه­های کمال انسانی و رشد و ترقّی در مسير کمالات معنوی را گوش سپردن به مواعظ اوليای الهی بيان فرمودند. مسئلة موعظه بقدری اهميّت دارد که با وجود اينکه انسانهای کامل، معلّمِ فرشتگان هستند «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْاَسْماءَ كُلَّها»[4]، و با وجود اينکه فرشتگان خادمين انسانهای کامل می­باشند، همانطور که حضرت پيامبر اکرم(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌ الِه) می­فرمايند: «اِنَّ الْمَلائِكَةَ لَخُدّامُنا وَ خُدّامُ مُحِبّينا»[5]، و اگرچه حضرت پيامبر اسلام(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌ الِه) در شب مقدّس معراج به آن جايگاهی نائل شدند که جناب جبرئيل را توان رسيدن به آنجا نبود «لَوْ دَنَوْتُ اَنْمُلَةً لَاحْتَرَقَتْ‏»[6]، لکن هر زمان که جناب جبرئيل بر حضرت پيـامبر اکرم(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌ الِه) نـازل می­شدند و دو زانـو و مؤدّبـانه مقـابل آن بزرگوار می­نشستند، رسـول خدا(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌ الِه) می­فرمودند: «عِظْنی»[7] مرا موعظه کن.

     همچنين حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) به يکی از اصحابشان فرمودند: «عِظْنی»، مرا موعظه کن، آن صحابه جواب داد: يا اميرالمؤمنين من شما را موعظه کنم؟ فرمودند: «آری، آن تأثيری که در شنيدن وجود دارد، در گفتن نيست»[8]. از اينرو معلوم می­شود که شنيدن پند و اندرز و نصيحت، در رشد و ترقّی و صعود و کمال و تربيت انسانها تأثير بسزايی دارد و می­تواند از راهِ ميان­بُر انسان را به مقصد برساند و چه زيباست که جوانان عزيز، خود را از نصايح ارزشمند قرآن کريم و نهج­الفصاحه و نهج­البلاغه و غررالحکم محروم نسازند. به همين مناسبت در اين قسمت چند موعظه از مواعظ و نصايح وجود اقدس حضرت ­علی(عَلَيهِ السَّلام) استفاده می­کنيم.

     حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) می­فرمايند: «عِبادَ اللهِ احْذَرُوا يَوْماً تُفْحَصُ فيهِ الْاَعْمالُ وَ يَكْثُرُ فيهِ الزِّلْزالُ وَ تَشيبُ فيهِ الْاَطْفالُ اِعْلَمُوا عِبادَ اللهِ اَنَّ عَلَيْكُمْ رَصَداً مِنْ اَنْفُسِكُمْ وَ عُيُوناً مِنْ جَوارِحِكُمْ وَ حُفّاظَ صِدْقٍ يَحْفَظُونَ اَعْمالَكُمْ وَ عَدَدَ اَنْفاسِكُمْ لا تَسْتُرُكُمْ مِنْهُمْ ظُلْمَةُ لَيْلٍ داجٍ وَ لا يُكِنُّكُمْ مِنْهُمْ بابٌ ذُو رِتاج‏»[9] ای بندگان خدا، از روزی حذر کنيد که اعمال را در آن روز بررسی می­کنند، روزی پُرلرزش و سخت که کودکان از هول آن، پير می­شوند، بدانيد که از خودتان برای شما مراقبانی گماشته شده است، چشم­ها و اعضايتان و مأموران الهی مراقب شما هستند و کارهايتـان را ثبت می­کنند و شمارِ نَفَسهايتـان را هم می­دانند، نه ظلمات شب شما را از آنان می­پوشاند و نه درهای بسته و نه پرده­های آويخته. «اَيُّهَا النّاسُ اتَّقُوا اللهَ الَّذی اِنْ قُلْتُمْ سَمِعَ وَ اِنْ اَضْمَرْتُمْ عَلِمَ وَ بادِرُوا الْمَوْتَ الَّذی اِنْ هَرَبْتُمْ مِنْهُ اَدْرَكَكُمْ وَ اِنْ اَقَمْتُمْ اَخَذَكُمْ وَ اِنْ نَسيتُمُوهُ ذَكَرَكُم‏»[10] ای مردم از خداوند پروا کنيد، خدايی که اگر سخن بگوييد، می­شنود و اگر پنهان کنيد، می­داند، شما از مرگی می­گريزيد که اگر از آن فرار کنيد، به شما می­رسد و اگر بر جای خود بمانيد، شما را می­گيرد و اگر فراموشش کنيد، به ياد شماست. ‏«ای بندگان خداوند تقوای الهی پيشه کنيد و با عملهايی نيک به سوی اجلهای خود بشتابيد، با دنيايی که از دستتان می­رود، آخرتی را بخريد که برايتان می­ماند، آمادة کوچ باشيد که ندای کوچ سر داده­اند، آمادة مرگی باشيد که بر سرتان سايه افکنده است، بدانيد که خداوند شما را بيهوده نيافريده و به حال خود رها نکرده است، بين شما و بهشت يا دوزخ تنها مرگ فاصله است، آن هدف و نهايتی که يک چشم بر هم زدن آن را می­کاهد و يک لحظه آن را تباه می­کند، شايسته است که کوتاه شمرده شود، ولذا در همين دنيا و از همين دنيا توشه­ای برداريد که فردا به کارتان آيد»[11]. «عِبادَ اللهِ الْآنَ فَاعْلَمُوا وَ الْاَلْسُنُ مُطْلَقَةٌ وَ الْاَبْدانُ صَحيحَةٌ وَ الْاَعْضاءُ لَدْنَةٌ وَ الْمُنْقَلَبُ فَسيحٌ وَ الْمَجالُ عَريضٌ قَبْلَ اِرْهاقِ الْفَوْتِ وَ حُلُولِ الْمَوْتِ فَحَقِّقُوا عَلَيْـكُمْ نُزُولَـهُ وَ لا تَنْتَظِرُوا قُدُومَـه‏»[12] ای بندگـان خداوند، هم­اکنون عمل کنيد که زبان­ها باز است و بدن­ها سالم و اعضاء نرم و زمينه فراهم و ميدان گشوده است؛ پيش از آنکه فرصت­ها بگذرد و مرگ فرا رسد، خودتان به استقبال آن رويد. «اَيُّهَا النّاسُ اِنَّمَا الدُّنْيا دارُ مَجازٍ وَ الْآخِرَةُ دارُ قَرارٍ فَخُذُوا مِنْ مَمَرِّكُمْ لِمَقَرِّكُمْ وَ لا تَهْتِكُوا اَسْتارَكُمْ عِنْدَ مَنْ يَعْلَمُ اَسْرارَكُمْ وَ اَخْرِجُوا مِنَ الدُّنْيا قُلُوبَكُمْ مِنْ قَبْلِ اَنْ تَخْرُجَ مِنْها اَبْدانُكُمْ فَفيهَا اخْتُبِرْتُمْ وَ لِغَيْرِها خُلِقْتُمْ اِنَّ الْمَرْءَ اِذا هَلَكَ قالَ النّاسُ ما تَرَك ‏وَ قالَتِ الْمَلائِكَةُ ما قَدَّم‏»[13] ای مردم، دنيا، خانة گذر است و آخرت سرای قرار می­باشد، از اين گذرگاه برای آن قرارگاه توشه برگيريد، قبل از اينکه بدن­های شما را از دنيا بيرون ببرند، دلهای خود را از آن بيرون ببريد، شما برای غيرِ اين دنيا آفريده شده­ايد، وقتی کسی می­ميرد، مردم می­گويند: چه بر جای گذاشته است و فرشتگان می­گويند: چه از پيش فرستاده است.

     اگر جوان، معادباور و مرگ­انديش نباشد، هرگز به تهذيب و تزکيه نمی­پردازد. آنچه که انسان را وادار به رشد و تعالی می­کند، معادانديشی است و فصل بهار که رستاخيز گل­ها و گياهان است، يادآور معاد و رستاخيز می­باشد، همانطور که حضرت پيامبر اسلام(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌ الِه) فرمودند: «اِذا رَاَیْتُمُ الرَّبیعَ فَاَكْثِرُوا ذِكْرَ النُّشُور»[14]. رستاخيز گياهان، رستاخيز انسانها را يادآوری می­کند و به همين سبب حضرت امام موسی کاظم(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «ما مِنْ شَیْ‏ءٍ تَراهُ عَيْنُكَ اِلّا وَ فيـهِ مَوْعِظَة»[15] هيچ چيزی نيست که چشمـان تو آن را می­بيند، مگر اينکه در آن برای تو پندی است. هر چيز برای انسان موعظه و جَرَس است. يکی از راه­های بيداری انسان، موعظه و پنداندوزی است و انسان اگر بخواهد بداند که بيدار است يا در خواب غفلت، توجّه کند که گوش شنوا و جانِ پندپذير دارد يا خير؟ اگر گوش شنوا دارد و مواعظ قرآن کريم و بيانات حضرات معصومين(عَلَيهِم­السَّلام) و عُلما و دانشمندان را می­پذيرد، معلوم است که بيدار و هشيار می­باشد. خداوند متعال در آية شريفة هجده مبارکة حشر راهِ تشخيص بيداری را اين­چنين بيان می­فرمايد که: «يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ»[16] انسان بايد توجّه کند که برای فردای خود چه فراهم آورده است؟ يعنی از نفس خود حساب بکشد «زِنُوا اَنْفُسَكُمْ قَبْلَ اَنْ تَوازَنُوا وَ حاسَبُوا قَبْلَ اَنْ تُحاسَبُوا»[17]. انسان با توجّه و غور در زندگی گذشتة خود و اينکه عمر خود را چگونه سپری کرده است، می­تواند بفهمد که زندگی آخرت او چگونه خواهد بود. توشه­ای که انسان در زندگی فراهم می­آورد، در فرجام و آيندة او بسيار مؤثّر است. مسئلة مرگ، هرگز تضمينی نيست که انسان مطمئن باشد حتماً پس از سپری شدنِ جوانی به سراغ او خواهد آمد. مرگ، يار ديرينة انسان است و هرگز او را فراموش نمی­کند، هرچند انسان آن را فراموش کند. اگر انسان به اعمـال خود نظری بيفکند و تنهـا هدفِ او از کـارهايی که انجام می­دهد، رضايت خداوند باشد، معلوم می­باشد که او بيدار است، ولی چنانچه کارهای او به خاطر دنيا و اهل دنيا باشد، معلوم می­شود که در خواب غفلت فرو رفته است.

     فصل بهار، فصل رشد و شکوفايی گل و گياه است و به انسان پيام می­دهد که ای انسان! مبادا از گل و گياه عقب بمانی و از رشد و شکوفايی بازمانی.

     قـابل توجّه است: آنچه که برای رشد و شکوفايی گيـاه لازم می­باشد، آب و خاک و آفتاب است، وليکن برای رشد انسان، آب و آفتاب ديگری لازم است؛ که آن ربيع واقعی، وجود مقدّس حضرت پيامبر اسلام(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌ الِه) و آل­ طاهرينشان هستند که از برکت وجود آنـان انسـان بـه رشد و تعـالی می­رسد و قرآن کريم انسـانها را به همراهی آن بزرگواران دعوت فرموده است «كُونُوا مَعَ الصّـادِقينَ»[18]. آری بـا الگوگيری از روش زندگی حضرات معصومين(عَلَيهِم­السَّلام)، تعالي و شکوفايی برای انسان حاصل می­گردد و اگر اين الگوگيری و پيروی در زندگی انسان نباشد، هرگز به رشد و شکوفايی نخواهد رسيد. حضرت پيـامبر اکرم(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌ الِه) فرمودند: «يا عَلِیُّ اِنَّ جَبْرَئيلَ اَخْبَرَنی فيكَ بِاَمْرٍ قَرَّتْ بِهِ عَيْنی وَ فَرِحَ بِهِ قَلْبی قالَ لی يا مُحَمَّدُ اِنَّ اللهَ تَعالى قالَ لی اَقْرِئْ مُحَمَّداً مِنّی السَّلامَ وَ اَعْلِمْهُ اَنَّ عَلِيّاً اِمامُ الْهُدٰى وَ مِصْباحُ الدُّجٰى وَ الْحُجَّةُ عَلى اَهْلِ الدُّنْيا»[19] ای علی، همانا جبرئيل(سَلامُ­اللهِ­عَلَيه)، به من خبر داد در مورد تو به آن چيزی که روشنی بخشيد با آن چشم من و شادمان گرديد به آن قلب من، گفت به من، ای محمّد، همانا خداوند تعالی فرمود: به محمّد از جانب من سلام برسان و او را آگاه کن که همانا علی، امامِ هدايتگر و چراغ در تاريکی و حجّت بر اهل دنياست.

 

3- کشف اليقين فی فضائل اميرالمؤمنين(عَلَيهِ­السَّلام)، ص2

1- همانا خداوند عزّ و جلّ خلق نمود مرا و خلق نمود علی و فاطمه و حسن و حسين را از نور واحد (بحارالانوار، ج27، ص131).

2- نفسهايمان و نفسهايتان (مبارکه آل­عمران/61).

1- و تعليم داد حضرت آدم (عَلَيهِ­السَّلام) را نامها، همگی (مبارکه بقره/31).

2- همانا فرشتگان البتّه خادمين ما و خادمين دوستداران ما هستند (بحارالانوار، ج26، ص335).

3- اگر به اندازة بند انگشتی نزديکتر شوم، البتّه خواهم سوخت (بحارالانوار، ج59، ص271).

1- الخصال، ج1، ص7

2- به نقل از رادیو معارف

1- نهج­البلاغه، فرازی از خطبة 157

1- نهج­البلاغه، حکمت 203

1- نهج­البلاغه، فرازی از خطبة 64

2- نهج­البلاغه، فرازی از خطبة 196

3- نهج­البلاغه، فرازی از خطبة 203

1- زمانی که بهار را ديديد، پس مرگ را زياد ياد کنيد (زندگى جاوید، شهید مطهرى، ص45).

1- امالی شیخ صدوق، ص509

2- ای کسانی که ايمان آورديد، تقوای الهی پيشه کنيد و بايد بنگرد هر نفسی اينکه چه چيز از پيش فرستاده است.

1- خودتان را وزن کنيد قبل از اينکه وزن کرده شويد و به حساب خود رسيدگی کنيد قبل از اينکه به حساب شما رسيدگی شود (شرح آقا جمال الدّين خوانساری بر غررالحکم، ج7، ص66).

1- باشيد همراه با راستگويان (مبارکه توبه/119).

1- بحارالانوار، ج27، ص113