آیات شریفة سابق در مورد دعوت به جنگ و جهاد در راه پروردگار بود. مطلبی که توجّه به آن حائز اهمیّت میباشد، مختلف بودن اهداف است. هر کس در راه عقیدة خود میجنگد و آیة شریفة مورد بحث، مسلمانان و مؤمنان را به جنگ با اهل باطل تشویق میفرماید. اهداف انسانها در جنگ و جهاد بر دو قسم است: یک عدّه در راه خداوند با کافران و منافقان و دشمنان پروردگار میجنگند و گروهی هم اهل بـاطل هستند و در راه باطل جنگ میکنند، همانطور که در مورد جنگ بدر میفرماید: «قَدْ كانَ لَكُمْ آيَةٌ فی فِئَتَيْنِ الْتَقَتا فِئَةٌ تُقاتِلُ فی سَبيلِ اللهِ وَ اُخْرى كافِرَةٌ...»[1]. حال آیة شریفة مورد بحث، دو گروه را با هم مقایسه میفرماید تا مسلمانان ارزش مقاتلة خود را بدانند. هر دو گروه جنگ میکنند و کشته میشوند، ولی میان آنها تفاوت از زمین تا آسمان است. آنان که ایمان آوردند، در راه حقّ و اِعلای کلمة توحید و تقویت دین و رضای پروردگار جهاد میکنند و گروهی که کافر شدند، در راه باطل و طـاغوت جنگ میکنند و خداوند متعـال خطـاب به مؤمنـان میفرماید: شما با اولیای شیطان بجنگید «فَقاتِلُوا اَوْلِياءَ الشَّيْطانِ». همانطور که در مورد دیگر فرمود: «فَقاتِلُوا اَئِمَّةَ الْكُفْر»[2].
خداوند متعال جملة شریفة «فی سَبيلِ اللهِ» را در آیات شریفه، چند بار ذکر فرموده، چراکه جنگ و جهاد و امر به معروف و نهی از منکر و... به شرط فیسبیلالله بودن مقبول درگاه الهی است. کسانی که در راه حقّ و اِعلای پرچم توحید و رضایت حقّ متعـال جنگ میکنند، پشتیبانشان خداوند متعال است و خداوند از ایشان حمایت میفرمايد و در هر حال، چه پیروز شوند و چه کشته گردند، یکی از دو نیکی با ایشان است «اِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ»[3]، اگر کشته شوند، به لقای حق نائل میگردند و اگر پیروز شوند، کلمة توحید و دین اسلام را تقویت کردهاند. امّا اهل باطل در هر حال چه پیروز گردند یا کشته شوند، در شرّ هستند. کشتهشدگانِ مؤمنان، شهید در راه حق هستند و کشتهشدگانِ اهل باطل عدوّالله میباشند.
اهل حق که در راه خداوند هستند، به عروةالوثقی چنگ زدهاند که هرگز گسستگی در آن وجود ندارد و در هر حال پیروزند، چراکه اینان اولیای الهی هستند و خداوند، حامی ایشان است. امّا اهل باطل، اولیائشان، شیطان میباشد و آیة شریفة مورد بحث در بیان این مطلب است که: کِید شیطان، ضعیف است و کسانی که در راه باطل میجنگند، راه شیطان را میپیمایند و مغلوبند و چه ظاهراً پیروز گردند و چه کشته شوند، به دوزخ واصل میگردند. امّا اهل حقّ، در هر حال پیروزند، چه بکشند و چه کشته شوند. حضرات انبیای عظام(عَلَيهِمالسَّلام) و اهل حقّ، پیوسته با گروه اندک و دست خالی در راه حقّ جنگ میکنند، ولی در اثر توکّل به پروردگار و پایداری و استقامت پیروز میشوند، زیرا خداوند حامی حقّ است «كَتَبَ اللهُ لَاَغْلِبَنَّ اَنَا وَ رُسُلی»[4]، «اِنّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذينَ آمَنُوا فِی الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يَوْمَ يَقُومُ الْاَشْهادُ»[5]، «وَ لَيَنْصُرَنَّ اللهُ مَنْ يَنْصُرُه»[6]. در جنگ بدر، با وجود اینکه تعداد مسلمانان سیصد و سیزده نفر بود، بر هزار نفر از کفّار غلبه یافتند «كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَليلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثيرَة»[7]. همچنين خداوند متعال در سورة مبارکة انفال میفرماید: «اِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ»[8] اگر شما بیست نفر رزمندة صابر باشید، بر دویست نفر غلبه مییابید، چراکه در حق و توحید، قدرت است و در باطل، قدرتی نیست. اهل حق، به این سبب که به دستگیرة محکم پروردگار تمسّک میجویند، همواره پیروزند «فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى لَا انْفِصامَ لَها»[9] و اهل باطل که راه حق را رها کردند، به تار عنکبوت تمسّک جستند که سُستترینِ خانههاست «اِنَّ اَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوت»[10]. غیر از توحید و راه دین، همة راهها، باطل و عنکبوتی است.
البته اینطور نبوده که اهل حقّ همیشه پیروز شوند و غلبه یابند، بلکه خداوند متعال گاهی به جهت آزمایش و امتحان، آنان را به ظاهر شکست میدهد و مغلوب میشوند که آن هم، به نفع مؤمنان است و گوهر وجودشان شکوفا میشود. حضرت امام علی(عَلَيهِالسَّلام) فرمودند: «گاهی ما بر دشمن پيروز میشديم و زمانی دشمن بر ما غلبه میکرد، پس آنگاه که خداوند، راستی و اخلاص ما را ديد، خواری و ذلّت را بر دشمنان ما نازل، و پيروزی را به ما عنايت فرمود»[11].
گاهی نیز شکستِ مؤمنین به علّت سستی برخی مسلمانان بوده است، بمانند جنگ اُحُد که حضرت پیامبر اسلام(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) گروهی را مأمور کرده بودند تا سنگر را حفظ کنند، ولی آنها نافرمانی کرده و محلّ مأموریّت خود را بدون اجازه ترک کردند و برای جمع کردن غنایم رفتند و به همین سبب مسلمانان شکست خوردند. همچنین در جنگ حُنین، مسلمانان به قدرت خود تکیه کردند و شکست خوردند.
آنچه که خداوند از مجاهدین میخواهد، داشتن اعتقاد و نیّت توحیدی و فی سبیل الله و وارد شدن به میدانِ جهاد است، وگرنه پیروزی و شکستِ ظاهری مهم نیست. خداوند متعال میفرماید: «اِنْ تَنْصُرُوا اللهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ اَقْدامَكُم»[12] اگر شما خداوند را یاری کنید، خداوند هم شمـا را یـاری میکند و گامهای شما را تثبیت میفرماید.
*مطالب تفسيري از تفسير تسنيم مباركة نساء استاد جوادي آملي و از تفاسير الميزان، مجمعالبيان، تفسير نمونه و تفسير نور اقتباس گرديده است.
1- به تحقيق بود برای شما نشانهای در دو گروه که به هم رسيدند، گروهی جنگ کردند در راه خداوند و (گروه) ديگر، کافر بودند (مبارکه آلعمران/13).
2- پس جنگ کنيد با پيشوايان کفر (مبارکه توبه/12).
3- يکی از دو نيکی (مبارکه توبه/52).
4- نوشته است خداوند، البتّه غلبه مینمايم من و رسولانم (مبارکه مجادله/21).
5- همانا ما، البتّه ياری میکنيم رسولانمان را و کسانی که ايمان آوردند در زندگانی دنيا و روزی که برپا میشوند شاهدان (مبارکه غافر/51).
6- و البتّه البتّه ياری میکند خداوند کسی را که ياری کند او را (مبارکه حج/40).
7- چه بسيار از گروه اندک که غلبه نمايند گروه بسياری را (مبارکه بقره/249).
8- اگر بوده باشد از شما بيست (نفر) از صبرکنندگان، غالب شوند بر دويست (نفر) (مبارکه انفال/65).
9- به تحقيق چنگ زده به دستگيرة محکمی که گسستگی برای آن نيست (مبارکه بقره/256).
10- همانا سستترينِ خانهها، البتّه خانة عنکبوت است (مبارکه عنکبوت/41).
11- نهجالبلاغه مرحوم دشتی، فرازی از خطبة56
1- مبارکه حضرت محمّد(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ)/7