خدای سبحان در ادامۀ آیات شریفۀ مورد بحث می فرماید: «دَرَجاتٍ مِنْهُ وَ مَغْفِرَةً وَ رَحْمَةً...» برای مجاهدین فی سبیل الله درجاتی است از جانب او و آمرزش و رحمتی. خداوند متعال گاهی در قرآن کریم می فرماید: مؤمنان صاحبان درجه اند «اُولئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّاً لَـهُمْ دَرَجـاتٌ عِنْـدَ رَبِّهِم»[1]، و گـاهی خود مؤمنـان را درجه معرّفی می فرماید «هُمْ دَرَجاتٌ»[2] اینها با همدیگر قابل مقایسه نیستند. صاحبان ایمان و اعمال صالحات و کسانی که در مسیر توحید حرکت می کنند، از جانب پروردگار درجات دارند و به میزان ایمان و اخلاص و عمل صالحشان، از جانب پروردگار پاداش دریافت می دارند که همان درجات بندگی است. همانطور که درجات بهشت یکسان نیست و بهشت، دارای هشت طبقه است، همانگونه درجات مؤمنان نیز یکسان نیست. پس عدّ ه ای از مؤمنان صاحبان درجه اند و خدای سبحان به آنان درجه بخشیده است، ولی عدّ ه ای آن قدر در مسیر توحید و عبودیّت و بندگی اوج گرفته اند که خودشان درجه شده اند. درجه یعنی ایمان و توحید با جانشان متّحد می شود و رسوخ می یابد و نهادینه می گردد و جان و روحشان توحیدی می شود و به فرمودۀ استاد جوادی آملی، اگر اینها را قطعه قطعه کنند، ذرّ ه ای از ایمانشان کم نمی شود. استاد جوادی آملی فرمودند: «عدّ ه ای، خداوند را بخاطر بهشت عبادت می کنند، عدّ ه ای خدای سبحان را بخاطر ترس از دوزخ عبادت می کنند، ولی عدّ ه ای حبّاً و شوقاً خداوند را عبادت می کنند که این گروه از لحاظ درجه قابل مقایسه با دو گروه قبلی نیست». هرچند کسانی هم که بخاطر بهشت، خداوند را عبادت می کنند صاحبان درجه اند و به بهشت راه می یابند، یا افرادی که از ترس دوزخ، خداوند را عبادت می کنند، از دوزخ رهایی می یابند و بهشتی می شوند، ولی قابل مقایسه با گروه سوم نیستند که خداوند را تنها شوقاً و حبّاً و به خاطر خودش می پرستند و عبادت می کنند. استاد جوادی آملی فرمودند: جهنّم خودش نعمت است، هرچند که در آن رحمت نیست «دارٌ لَيْسَ فيها رَحْمَة»[3]، برای اینکه عدّۀ کثیری بخاطر ترس از دوزخ، بهشتی می شوند. حضرت پيامبر اکرم(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) فرمودند: «خداوند متعال صد رحمت دارد، يکی از آنها آن است که خلائق به موجب آن در بين خويش مهر می ورزند و نود و نه رحمت ديگر برای روز قيامت است»[4]. ملاحظه می شود این همه رحمت الهی که در دنیا لمس می کنیم، تازه یک صدم از رحمت اوست و نود و نه قسمت آن در قيامت است، ولذا براستی چه مغبونیّت و خسارت عظیمی است که انسان نود و نه رحمت الهی را به چندروزۀ آلوده به خون دنیا بفروشد.
پس افرادی که به خاطر بهشت یا ترس از دوزخ، خداوند را عبادت می کنند، صاحبان درجه اند و به بهشت می رسند و از دوزخ می رهند، ولی آن گروهِ سوم نه با دنیا و عقبی کار دارند و نه بخاطر بهشت و حورالعین و سایر نعمت های بهشتی، و نه از ترس عذاب دوزخ خداوند را عبادت می کنند، بلکه تنها به خاطر خداوند او را می پرستند که عالی ترین مصداق آن، حضرات معصومین(عَلَيهِمالسَّلام) هستند، همان طور که حضرت امام علی(عَلَيهِالسَّلام) فرمودند: «ما عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِنْ نارِكَ وَ لا طَمَعاً فی جَنَّتِكَ وَ لكِنْ وَجَدْتُكَ اَهْلاً لِلْعِبادَةِ فَعَبَدْتُك»[5] (خداوندا!) من تو را از جهت ترس از آتش و يا طمع بهشت عبادت نمی كنم، فقط چون تو را سزاوار پرستش و عبادت می دانم عبادت می كنم.
پس گروهی که خداوند متعال را تنها شوقاً و حبّاً عبادت می کنند، خودشان درجه هستند و درجاتشان به نسبت اینکه چقدر در مسیر توحید پیشتاز بوده اند، تفاوت دارد. درجات به میزان بندگی و عبودیّت است که هدف از خلقت می باشد «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْاِنْسَ اِلاّ لِيَعْبُدُونِ»[6].
[1]- آن گروه ايشانند ايمان آورندگان به راستی، برای ايشان است درجاتی نزد پروردگارشان (مبارکه انفال/4).
[2]- ايشان مرتبه هايند (مبارکه آل عمران/163).
[3]- سرايی که در آن رحمتی نيست (بيان نورانی حضرت امام علی(عَلَيهِالسَّلام)؛ مجموعة ورام (تنبيه الخواطر)، ج1، ص11).
[4]- پيام پيامبر(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ)، ص653
[5]- بحارالانوار، ج67، ص197
[6]- و نيافريدم جن و انس را مگر آنکه عبادت کنند مرا (مبارکه ذاريات/56).