آیۀ شریفۀ سابق در مورد منـافقـان بود کـه بدترین گروه و دشمن ترین دشمنان برای مسلمانان هستند و درونـاً و باطنـاً کافر می باشند و درواقع کافرانی در لباس و پوشش اسلام هستند و تظاهر به اسلام دارند. خداوند متعال به مؤمنین هشدار فرمود که در اثر سوء اختیار و بیراهه روی های مکرّرِ عالمانه و عامدانه و انکار و دشمنی منافقان با اسلام و مسلمین و قرآن، فیض هدایت پروردگار از ایشان سلب شده و به ضلالت کیفری که تنها ضلالت منسوب به پروردگار است، گرفتار می شوند.
هدایتِ منسوب به خداوند، دو قسم است:
1- هدایت ابتدائی و عمومی و اوّلیه و همگانی که استثناناپذیر است.
2- هدایت دوّم که حالت پاداشی دارد و اعطایی از سوی پروردگار متعال می باشد که در اثر تبعیّت انسان از هدایت اوّلیه و تسلیم و انقیاد، شامل حالش می شود.
خداوند متعال هادی است و ابتداءً کسی را گمراه نمی فرماید. دین خداوند برای هدایت و تربیت است و حضرات انبیاء و اوصیاء(عَلَيهِمالسَّلام) و کُتُب آسمانی برای هدایت و تربیت انسان ارسال و انزال شده اند ولذا هرگز خدای سبحان ضلالت ابتدائی ندارد و ضلالت پروردگار ثمرۀ عکس العمل انسـان در برابر هدایت اوّلیه می بـاشد، همان طور کـه می فرماید: «يُريدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُون»[1] خداوند قصد دارد بندگانش را تطهیر کند و نعمتش را به پایان ببرد، مگر اینکه آنها با شکستن چراغ های هدایت و نور عقل و فطرت، زمینۀ ضلالت را فراهم آورند. خدای سبحان پشت سر هم باب های الطـاف خاصه اش را بـه روی بندگـانِ تسلیم و منقـاد و حق پذیر می گشاید و آنها را به هدایت بالاتر و تقوای عالی تر و صراط مستقیم هدایت می فرماید و در مقابل، فیض هدایت را از عاصیان و گناهکاران سلب فرموده و باب رحمت خاصه را به رویشان می بندد، تا در ظلمات و تاریکی ها سرگردان بمانند «وَ يَذَرُهُمْ فی طُغْيانِهِمْ يَعْمَهُونَ»[2]. استاد جوادی آملی وقتی به این قسمت می رسند، می فرمایند: از اينرو به پيروی از حضرت رسول اکرم(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) از خداوند می خواهيم که لحظه ای ما را به حال خود وا مگذارد «رَبِّ لا تَكِلْنی اِلى نَفْسی طَرْفَةَ عَيْنٍ اَبَداً»[3]. در سورۀ مبارکۀ آل عمران نيز از لسان راسخون در علم می فرماید: «رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ اِذْ هَدَيْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً اِنَّكَ اَنْتَ الْوَهّاب»[4] خدایا! قلوب ما را از هدایت برنگردان بعد از اینکه آن را هدایت کردی و ببخش برای ما از ناحیۀ خودت رحمتی، همانا تو بسیار بخشنده هستی. رحمتِ لَدُنّی و من جانب الله، جدا از رحمت اوّلیه است. باب رحمت پروردگار پیوسته گشوده است، مگر اینکه انسان با سوءاختیار خود، زمینۀ بسته شدنِ باب فیض خاص الهی را فراهم آورد. البته چنین کسی هم در صورتی که توبه و جبران مافات نماید، باب رحمت الهی دوباره به رویش باز می شود که این مطالب در آیۀ شریفۀ سابق استفاده شد.
*مطـالب تفسيـري از تفسير تسنيم مبـاركة نسـاء استـاد جوادي آملي و از تفـاسير الميزان، مجمع البيان، تفسير نمونه و تفسير نور اقتباس گرديده است.
[1]- اراده می کند اينکه پاکيزه کند شما را و تا تمام کند نعمتش را بر شما شايد که شما شکرگزاری کنيد (مبارکه مائده/6).
[2]- و وا می گذارد ايشان را در طغيانشان که سرگردان باشند (مبارکه اعراف/186).
[3]- خدایا هرگز به اندازۀ چشم برهم زدنی، مرا به حال خود رها مکن (تفسير تسنيم، تأليف استاد جـوادی آملی، ج20، ص88؛ بيـان نورانی مذکور در اصول کـافی، ج2، ص581، از امـام صادق(عَلَيهِالسَّلام) نقل شده است).
[4]- مبارکه آل عمران/8