آیة شریفة مورد بحث در مورد درود و تحیّت است که زیباترین و بهترین آن، سلام دینی و اسلامی و توحیدی می باشد که از اسماء مقدّسه و نامهای مبارک خدای تبارک و تعالی است. حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) فرمودند: «سلام اسمی از اسماء خدا است، پس آن را میان خودتان فاش و آشکار کنید»[1]. در جلسة سابق استفاده شد که سلام، هم بهترین دعا و هم بهترین عبادت است و پیام صلح و دوستی و تکریم و احترام متقابل و یک ادب اجتماعی و ابراز احساس و محبّت متقابل می باشد. همانطور که حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) می فرمایند: «اَوْلَى النّاسِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ مَنْ بَدَاَ بِالسَّلام»[2] نزديكترين مردم به خداوند و رسولش كسى است كه آغاز به سلام كند.
مطلب دیگری که در جلسة سابق استفاده شد، این بود که وقتی خدای تبارک و تعالی سلام و درود و خیر و نیکی و احسانِ بندگانش را بدون پاسخ نمی گذارد، لذا بر مؤمنین لازم است که هیچ خیر و احسان و سلام و تحیّتی را بدون پاسخ نگذارند. سلام و تحیّت، عمومیّت دارد و فقط سلامِ لفظی نیست، بلکه هر نوع خیر و نیکی و احسانی را شامل می شود. اولیای الهی، هیچ عملِ خیر و سلام و تحیّتی را بدون پاسخ نمی گذارند، چراکه از حضرات معصومین(عَلَيهمِ السَّلام) آموخته اند که نه تنها هیچ خیری را بدون پاسخ نگذارند و به بهترین نحو پاسخ دهند، بلکه حتّی بدی ها را هم پاسخ نیک دهند، همان طور که حضرت امام علی(عَلَيهِالسَّلام) می فرمایند: «عاتِبْ اَخاكَ بِالْاِحْسانِ اِلَيْهِ وَ ارْدُدْ شَرَّهُ بِالْاِنْعامِ عَلَيْه»[3] برادرت را با احسانی که در حقّ او می کنی سرزنش کن و شرّ او را با بخشش بازگردان. در دین مبین اسلام نه تنها توصیه شده که هیچ تحیّت و سلامی بدون پاسخ نماند، بلکه بايد به زیباترین نحو که از اصل خودش بهتر باشد، پاسخ داده شود، همانطور که خدای سبحان، خود نیکیها را چندین برابر پاسخ می دهد «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالِها»[4]. معادل احسان را احسان نمودن، احسان نیست، بلکه عدالت است. کسی که ابتدا خیر و نیکی، اعم از قولی یا عملی انجام داده، او احسان کرده و کار طرف مقابل در صورتی احسان محسوب می شود که از احسانِ او بالاتر باشد.
در اهمیّت سلام دادن همین بس که یکی از نشانه های تواضع می باشد که عالی ترین فضیلت اخلاقی و صفت کمال انسانی است و نشان بلندی و علامت رفعت می باشد «اَلتَّواضُعُ رَاْسُ الْعَقْل»[5]. خدای سبحان در حديثی قدسی خطاب به حضرت موسی(عَلَيهِالسَّلام) فرمود: «اى موسى! من شش چيز را در شش موضع قرار دادم و مردم آن را در شش چيز ديگر جستجو مىكنند و هرگز به آن دست نمىيابند، ... من مقام و مرتبه را در فروتنى و تواضع نهادهام و مردم آن را در تكبّر جستجو مىكنند...»[6].
حضرت امام صادق (عَلَيهِالسَّلام) می فرمايند: «از (نشانه های) تواضع است كه كسى در پائين مجلس بنشيند، و با هر كسی که ملاقات نمود، سلام كند»[7]، همانطور که آمده است: «شَرَفُ الْمَکانِ بِالْمَکین» شرافتِ مکان به کسی است که در آنجا می نشیند. شخص شریف هرجا که بنشیند، به آنجا عظمت می بخشد، نه اینکه مکان باعث شرافت کسی گردد. سوّمین علامت تواضع، رها کردن جرّ و بحث و مجادله است، هرچند که او ذی حقّ باشد «وَ اَنْ يَتْرُكَ الْمِراءَ وَ اِنْ كانَ مُحِقّا»[8].
پس هر چقدر که به سلام دادن و سبقت گرفتن در سلام از سوی خدای سبحان و حضرات معصومین(عَلَيهِمُالسَّلام) تأکید شده، به همان نسبت، تعلّل و کوتاهی نمودن در سلام دادن نهی شده است. حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِه) می فرمایند: «اِنَّ اَعْجَزَ النّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ الدُّعاءِ وَ اِنَّ اَبْخَلَ النّـاسِ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلام»[9] همانـا عاجزترین مردم کسی است کـه از دعا کردن عاجز است و همانا بخیل ترینِ مردم کسی است که از سلام دادن بخل می ورزد.
در تعالیم حضرات اهل بیت عصمت و طهارت(عَلَيهِمُالسَّلام) به بلند سلام دادن توصیه شده است. حضرت امام محمد باقر(عَلَيهِالسَّلام) می فرمایند: «خدای عزّ و جلّ، بلند سلام کردن را دوست می دارد»[10]. از حضرت امام صادق(عَلَيهِالسَّلام) نیز مذکور است: «هرگاه کسی سلام می کند، بلند سلام کند و نگوید: سلام کردم، امّا پاسخ ندادند، شايد نشنيده باشند، جواب سلام را نيز بايد بلند گفت تا آن مسلمانِ سلام کننده نگوید: پاسخ سلام مرا نگفتند»[11]. البتّه در مواردی امکان دارد که کسی پاسخ سلام را به صدای آهسته بگوید و طرف مقابل آن را نشنود و در اینجا فرد مؤمن و مسلمانِ پیرو حضرت پیامبر اسلام(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) و آل طاهرین، وظیفه دارد که سوءظن ننماید و کینه به دل نگیرد و نگوید که من سلام دادم، ولی پاسخ سلامم را نداد. ای بسا او سلام را با صدای آهسته گفته و طرف مقابل نشنیده و پاسخ نداده است، یا پاسخ دهنده، پاسخ سلام را با صدای آهسته گفته و او نشنیده است، ولذا در هر صورت طرف مقابل در پیشگاه الهی مسئولیّتی ندارد، ولی در صورت سوءظن، در پیشگاه پروردگار مسئول می باشد. این حقیقت را نباید فراموش کرد که زودرنجی و رنجیده خاطر شدن نشانة حقارت روح است. صاحبان روح های وسیع و پهناور و افراد دریادل، هرگز رنجش و کدورت و کینه به دل راه نمی دهند که نمونة عالی آن حضرات معصومین(عَلَيهِمُالسَّلام) هستند. وجود مقدّس حضرت امام علی(عَلَيهِالسَّلام) به آن حدّی مظلوم واقع شدند که سلام می دادند، ولی کسی جواب سلامشان را نمیداد. حضرت فاطمة زهرا(سَلامُاللهِعَلَیها) به حضرت علی(عَلَيهِالسَّلام) گفتند: یا علی، درست است که به شما سلام نمی دهند؟ آن بزرگوار فرمودند: یا فاطمه، نه تنها سلام نمی دهند، بلکه سلام می دهم، پاسخ سلامم را هم نمی دهند! آری آن حضرت این چنین در برابر بدی ها نیکی نمودند تا به این وسیله کافران را مسلمان کرده و اسلام را تقویت نمودند و امروز به دست ما دادند.
*مطـالب تفسيری از تفسير تسنيم مبـارکـه نسـاء استـاد جوادی آملی و از تفـاسير الميزان، مجمع البيان، تفسير نمونه و تفسير نور اقتباس گرديده است.
[1]- روضة الواعظین، ص459
[2]- الكافي، ج2، ص644
[3]- نهج البلاغه، مرحوم دشتی، حکمت158
[4]- کسی که بياورد نيکی را، پس برای اوست ده برابر مثل آن (مبارکة انعام/160).
[5]- تواضع و فروتنی سرِ عقل است (بيان نورانی امام علی؛ تصنيف غررالحکم و دررالکلم، ص248).
[6]- الحكم الزاهرة با ترجمه انصارى، ص751
[7]- اِنَّ مِنَ التَّواضُعِ اَنْ يَرْضَى الرَّجُلُ بِالْمَجْلِسِ دُونَ الْمَجْلِسِ وَ اَنْ يُسَلِّمَ عَلى مَنْ يَلْقى (بحارالانوار، ج72، ص465).
[8]- بحارالانوار، ج72، ص465
[9]- امالي المفيد، ص317
[10]- اصول کافی، ص613
[11]- اصول کافی، ص613