بخش دوّم آية شريفة مورد بحث در مورد نبوّت خاصّه و توبه و استغفار و توسّل و شفاعت میباشد و مناسبت دارد با ماه مبارک رمضان که فصل توبه و استغفار است. هرچند که تمام حضرات انبياء عظام(عَلَيهِمُ السَّلام) واسطة فيض الهی هستند و شفاعت، از احکام نبوّت عامّه است، يعنی اگر مردم هر عصری به حضور پيامبرِ زمان خود میرسيدند و پيـامبرشان برايشـان استغفـار میکرد و آمرزش میطلبيد، مشمول رحمت خاص الهی قرار میگرفتند، لکن قسمت دوّم آية شريفة مورد بحث، فقط حضرت پيامبر اسلام(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) را مورد خطاب قرار میدهد. خداوند متعال خطاب به حضرت پيامبر اسلام(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) میفرمايد: پيامبرم، اگر منافقين به جای توسّل به دروغ و سوگند و هرگونه دسيسه و مخالفت، نزد تو میآمدند و از خداوند استغفار میکردند و تو برايشان طلب آمرزش میکردی، خداوند را آمرزندة مهربان میيافتند «لَوَجَدُوا اللهَ تَوّاباً رَحيماً». ملاحظه میشود که وسعت رحمت الهی تا چه حد است که منافقين را هم دربر میگيرد و باب رحمت الهی حتّی بر روی منافقين هم بسته نيست و اگر منافقين که بدتر از کفّار هستند «اِنَّ الْمُنافِقينَ فِی الدَّرْكِ الْاَسْفَلِ مِنَ النّار»[1]، در مقام توبه درآمده و صادقانه نزد تو بيايند، خداوند را توبه پذير مهربان خواهند يافت. وقتی معاملة پروردگار با منافقين اينچنين است، معلوم میشود که ما چگونه با توبه و استغفار میتوانيم از رحمت بیکران الهی بهرهمند شويم و مشمول عفو و آمرزش خداوند قرار گيريم.
حال سئوالی مطرح میگردد و آن اينکه: آيا خداوند بیواسطه نمیبخشد و حتماً لازم است که رسول الله(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) برای امّت استغفار کنند؟ پاسخ اين است که: خداوند متعال، هم بیواسطه و هم باواسطه میبخشد ولی آية شريفة مورد بحث در مورد بخشش باواسطة الهی است. خداوند متعال در مبارکة آلعمران میفرمايد: «وَ الَّذينَ اِذا فَعَلُوا فاحِشَةً اَوْ ظَلَمُوا اَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ اِلاَّ الله»[2] که دلالت بر بخشش بیواسطة الهی دارد. امّا آية شريفة مورد بحث، در مورد بخشش باواسطة پروردگار است و علاوه بر توبه و استغفار شرط ديگری را برای آمرزش لازم میداند و آن اينکه گناهکاران نزد رسول خدا(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) بيايند و از ايشان بخواهند که از خداوند برايشان طلب عفو و آمرزش نمايد که در اين صورت خداوند را آمرزندة مهربان خواهند يافت «لَوَجَدُوا اللهَ تَوّاباً رَحيماً». البتّه اينکه خداوند میبخشد و رسول الله(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) طلب آمرزش مینمايند، اين هم به اذنالله است. دشمنان اسلام، از اين حکم الهی هم سوءاستفـاده کرده و توسّل بـه حضرات معصومين(عَلَيهِمُ السَّلام) را شرک میدانند، درحالی که خداوند متعال در آية شريفة مورد بحث میفرمايد که: هم خود توبه کنيد و هم از رسولخدا(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) بخواهيد که برايتان طلب آمرزش نمايد و در اين صورت گناهانتان از راه ميانبُر آمرزيده میشود و دعاهای شما سريعتر به اجابت میرسد.
پس خداوند متعال اگر بخواهد بندگـانش را بدون واسطه هم میبخشد، هرچند که خدای سبحان به بندگانش نزديکتر از خود آنهاست «نَحْنُ اَقْرَبُ اِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَريد»[3] و میتواند بیواسطه هر کاری را انجام دهد، لکن توسّل به حضرت پيامبر اسلام(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) را موجب آمرزش میداند و آنان را به باب رسولالله(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) رجوع میدهد تا گناهانشان سريعتر بخشوده شود و حاجاتشان برآورده گردد و خداوند متعال در توسّل به اهلبيت(عَلَيهِمُ السَّلام) برکات بالاتر و آمرزش سريعتر قرار داده است، هرچند که توسّل به آن بزرگواران نيز به امر خود اوست. خداوند متعال، خود آدرس داده که از اين در وارد شويد، چرا که باب اهلبيت(عَلَيهِمُ السَّلام) بابالله است. آن بزرگواران، بابالله و وجه الله هستند و خداوند خود میفرمايد: «وَ اْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ اَبْوابِها»[4]. آن بزرگواران وسيلةالله هستند و خداوند میفرمايد: «وَ ابْتَغُوا اِلَيْهِ الْوَسيلَةَ»[5]. اگر به اين وسيلهها رجوع کنيد، سريعتر پذيرش میيابيد.
منظور از آمدن نزد رسول خدا(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه)، تنها آمدنِ ظاهری نيست، بلکه آمدن همراه با اعتقاد و باور به رسالت حضرت پيامبر اسلام(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) و مطيع پيامبر بودن است که اگر کسی با اين اعتقاد و باور توبه کند و طلب آمرزش نمايد، مورد عفو و آمرزش الهی قرار میگيرد.
اينکه رسول خدا(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) برای امّت دعا میکنند که خدايا امّتم را مورد عفو و بخشش قرار ده، همان شفاعت است. به عبارت ديگر، درخواست دعا برای آمرزش از رسولالله(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه)، توسّل، و دعای رسولالله(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) شفاعت است.
پس شفاعت در دنيا هم مطرح است و آن، دعای انبياء(عَلَيهِمُ السَّلام) برای امّت میباشد. يک شفاعت عظيم نيز وجود دارد و آن، شفاعت گنهکاران در روز قيامت میباشد. حضرت پيامبر اسلام(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) که در رأس حضرات انبياء(عَلَيهِمُ السَّلام) قرار دارند، در روز قيامت بر همة انسانها شفيع میگردند «وَ جِئْنا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهيدا»[6].
بنابراين خداوند متعال راه توبه را به روی هيچکس حتّی منافقين و طواغيتی بمانند فرعون نمیبندد، همانطور که وقتی حضرت موسی(عَلَيهِ السَّلام) را به سمت فرعون فرستاد، فرمود: بگو آيا میخواهی پاک شوی؟ «فَقُلْ هَلْ لَكَ اِلى اَنْ تَزَكَّى»[7]. يعنی حتّی اگر فرعون هم بخواهد، راه پاکی و طهارت و توبه، به رويش باز است «اِنَّ اللهَ يُحِبُّ التَّوّابينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرين»[8].
از مجموع بحثهای قرآنی اين پيام دريافت میشود که: وقتی خداوند متعال راه بازگشت و اميد را به روی هيچ آلودهای نبسته و خود را توبهپذير معرّفی میفرمايد، پس بندگان خداوند هم نبايد هيچ گنهکاری را ولو هر قدر گناه انجام داده باشد، از رحمت الهی نـااميد کنند و راه برگشت را بـه روی او ببندند. خداوند متعـال میفرمايد: «قُلْ يا عِبادِیَ الَّذينَ اَسْرَفُوا عَلى اَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ اِنَّ اللهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً»[9] بگو ای بندگانم که در گناه بر نفسهايتان اسراف کردهايد، نااميد از رحمت الهی نشويد، همانا خداوند تمام گناهان را میبخشد.
قابل توجّه است: با توجّه به اينکه آن بزرگواران ممات ندارند «اِنَّ مَيِّتَنا لَمْ يَمُت»[10]، لذا آية شريفة مورد بحث تنها مختص زمان حيات حضرت پيـامبر اسلام(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) نيست، بلکه در هر زمـانی صادق میباشد. امروز هم هر کسی در مقام توبه درآيد و قلباً و عملاً و لساناً استغفار کند و از رسولخدا(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) بخواهد که برايش طلب مغفرت نمايند، يعنی بـه مقـام توبـه و توسّل درآيد و رسول خدا(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) برايش دعا نموده و شفاعت کنند، در اين صورت خداوند را توبهپذير مهربان خواهد يافت. بدين معنا که اگر حضرت پيامبر اسلام(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) چه در حال حيات و چه در حال ممات، چه حضوری و چه غيابی، و چه از نزديک و چه از دور، برای گنهکاران طلب عفو و آمرزش نمايند، آن گنهکاران خداوند را توبهپذير و مهربان خواهند يافت. و به عبارتی خداوند را با دو صفت توّاب بودن و رحيم بودن میيابند. وسعت رحمت پروردگار بسيار است و خداوند بابهای رحمت بسياری دارد که باب توبه، از وسيعترينِ آنهاست.
پس خداوند متعال اراده فرموده است که اگر انسان توبه کند و بازگشت نمايد، او را ببخشد «وَ اِنّی لَغَفّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَن»[11]. توبة انسان در ميان دو توبة پروردگار پيچيده شده است. بار اوّل خداوند به انسان رجوع میکند و به او توفيق توبه میدهد، بار دوّم بنده توبه میکند و بار سوّم خداوند رجوع فرموده و توبة انسان پذيرفته میشود.
خداوند متعال میفرمايد: اگر از طريق بابهای من وارد شويد، سريعتر میپذيرم. از حضرات امام باقر يا امام صادق(عَلَيهِمُ السَّلام) روايت است که فرمودند: «مردی از خاندان بنی اسرائيل مدّت چهل شب به عبـادت پرداخت و بعد دعا كرد، امّا مستجـاب نشد، نزد عيسی بن مريم(عَلَيهِ السَّلام) رفته و از آنچه بر او گذشته بود گلايه كرد و از آن حضرت التماس دعا نمود. حضرت عيسى(عَلَيهِ السَّلام) وضو ساخت و نماز گزارد و دعا كرد. خداوند به او وحى فرستاد كه اى عيسى، اين بندهام از غير آن بابى كه بايد نزد من آيند، نزد من آمده، او مرا خوانده درحالى كه در نبوّت و پيغمبر بودن تو در شكّ است، بنابراين اگر به اندازهاى مرا بخواند كه گردنش قطع و بندهايش از هم بگسلد، من دعايش را مستجاب نخواهم كرد»[12].
پس توبه در صورتی که با شفاعت حضرت پيامبر اسلام(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) و امامان(عَلَيهِمُ السَّلام) باشد، سريعتر مورد آمرزش پروردگار قرار میگيرد.
1- همانا منافقين در پايينترين قسمت از آتش قرار دارند (مبارکه نساء/145).
2- و کسانی که زمانی که انجام دادند کار زشتی یا ظلم کردند نفسهايشان را، ياد کنند خداوند را، پس استغفار کنند برای گناهانشان و کيست که میبخشد گناهان را مگر خداوند (مبارکه آلعمران/135).
3.- ما نزديکتر هستيم به سوی او از رگ گردن (مبارکه ق/16).
4- و وارد شويد خانهها را از درهايش (مبارکه بقره/189).
5- و بجوئيد به سوی او وسيله (مبارکه مائده/35).
6- و میآوریم تو را برای اینان شاهد (مبارکه نساء/41).
7- مبارکه نازعات/18
8- همانا خداوند دوست دارد توبهکنندگان را و دوست دارد پاکيزگان را (مبارکه بقره/222).
9- مبارکه زمر/53
10- همانا مردة ما نمیميرد (بيان نورانی امام علی(عَلَيهِ السَّلام)؛ بحارالانوار، ج26، ص6).
11- و همانا من البتّه آمرزندهام برای کسی که توبه کند و ايمان آوَرَد (مبارکه طه/82).
12- اِنَّ رَجُلًا مِنْهُمُ اجْتَهَدَ اَرْبَعينَ لَيْلَةً ثُمَّ دَعا فَلَمْ يُسْتَجَبْ لَهُ فَاَتى عيسَى ابْنَ مَرْيَمَ(عَلَيهِ السَّلام) يَشْكُو اِلَيْهِ ما هُوَ فيهِ وَ يَسْاَلُهُ الدُّعاءَ لَهُ فَتَطَهَّرَ عيسى وَ صَلّى ثُمَّ دَعا فَاَوْحَى اللهُ اِلَيْهِ يا عيسى اِنَّ عَبْدی اَتانی مِنْ غَيْرِ الْبابِ الَّذی اُوتى مِنْهُ اِنَّهُ دَعانی وَ فی قَلْبِهِ شَكٌّ مِنْكَ فَلَوْ دَعانی حَتّى يَنْقَطِعَ عُنُقُهُ وَ تَنْتَثِرَ اَنامِلُهُ مَا اسْتَجَبْتُ لَهُ (الجواهر السنيّه، کليّات حديث قدسی، ص225).