بعد از اينکه معلوم شد امتحانات الهی و ارسال حضرات انبياء و اوصياء(عَلَيهِمُ السَّلام) و انزال کتب آسمانی جز برای رشد و تعالی انسان نيست، قابل توجّه میباشد که: يکی از ابزارهای رشد و تعالی و کمال، روزه میباشد که خداوند متعال، بندگانش را با آن، بخصوص در روزهای داغ و طولانی تابستان میآزمايد. حضرت رسول اکرم(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) فرمودند: از دنيای شما سه چيز را دوست دارم: روزه در تابستان، و جنگ با شمشير (در راه خدا و با دشمنان اسلام) و گرامی داشتن مهمان «اَنَا مِنَ الدُّنْیا اُحِبُّ ثَلاثَةَ اَشْیاءٍ اَلصُّومُ فِی الصَّيْفِ وَ الضَّرْبُ بِالسَّيْفِ وَ اِكْرامُ الضَّيْف»[1]. انسان نمیداند خدای سبحان در برابر امساک از طعام و شراب که از امتحانات الهی است، به بندهاش چهها عنايت میفرمايد. وقتی انسان در جهان ديگر، آثار عالية معنوی روزهداری را ديد، آرزو میکند که ای کاش میشد که تمام سرمايههايش را بدهد و يک روز به دنيا برگردد و آن روز را روزه بگيرد. روزه، هرچند که در روزهای داغ و طولانی باشد، برای حضرات انبياء و اوصياء و اولياء(عَلَيهِمُ السَّلام) روح و ريحان است، چراکه آن بزرگواران میدانند روزهداری، ميهمانی عظيم حق میباشد و اين ميهمانی از سنخ ديگری است. اين ميهمانی از سنخ نعمت و رحمت خاصّ خداوند است. آنان میدانند که انسانِ روزهدار با کرامت و عظمت و احترام خاص خداوند پذيرايی میشود. گرچه انسان هميشه در خوان بیدريغ خداوند قرار دارد، لکن اين ضيافت، ميهمانی و بندهنوازی خاصی است و خداوند متعال بـا رحمت خاصهاش از بندگان پذيرايی میفرمايد و غذاهای چيده شده در آن سفره، کرامت، عظمت، مغفرت، رحمت، تعالی و شکوفايی است.
انسان برای رشد و تعالی آفريده شده و اساسیترين تفاوت ميان انسان و حيوان اين است که حيوان قادر نيست غرايز خود را کنترل نمايد، ولی انسان میتواند غرايزش را کنترل کند و درواقع انسان هر قدر که بتواند غرايز خود را کنترل کند، انسان است.
پس انسان در داشتن غرايز با حيوان مشترک است، لکن در حيوان اين غرايز است که مالک هستند، ولی انسان میتواند و آن توانايی را دارد که مالک غرايزش باشد و آنها را تحت کنترل درآورد. و به عبارت ديگر، انسان قدرت خودکنترلی دارد. از اینرو اگر نتواند مالک غرایزش باشد و خود را کنترل کند، دیگر تفاوتی با حیوان نخواهد داشت، ولذا خداوند متعال در قرآن کریم با ندای «تَعالوا» انسـان را دعوت بـه رشد و تعالی میکند و درواقع به او میفرماید: تو حیوان نیستی و انسان هستی و باید صعود کنی و تعالی یابی و آن، با خودکنترلی و کنترل نفس میسور است و یکی از ابزارهایی که خودکنترلیِ انسان را تقویت میکند، عبادت عظیم روزه است. روزه انسان را قوی میکند و درواقع فرصتی برای کنترل نفس و چشم و زبـان و خشم و غضب است. انسان بواسطة روزه از تملّک نفس خارج میشود و مالک خشم و غضب و غرایز و اعضا و جوارحش میگردد. بزرگان به هر جایگاهی که رسیدند از راه ایستادگی در برابر خواستههای نفس بوده است و در مقابل، تمام مصیبتهایی که انسان گرفتـار میشود، به علّت ناتوانی در برابر نفس و خواستههای آن است. روزه باعث میشود که انسان در برابر غریزة خوردن که بنیادیترینِ غرایز است ایستادگی کند و این ایستادگی و امساک از خوردن و آشامیدن باعث تقویت اراده و خودکنترلی میشود و وقتی اراده قوی شد، انسان نه تنها در برابر غرایزی بمانند خوردن و خوابیدن و غريزة جنسی قدرت کنترل دارد، بلکه شخصیت انسانی او رشد میکند و زندگی او معنا پیدا مینمايد و میتواند چشم را مهار کند تا به حرام نگاه نکند، زبان را کنترل نماید تا حرام نگوید و گوش را محافظت کند که به حرام گوش نسپارد و به این ترتیب به حقیقت روزه که خودکنترلی و کنترل نفس و ایستادگی در برابر غرایز و خواستههای نفسانی است موفق میگردد و صبر و تحمل او بالا میرود و چنین کسی به راحتی میتواند کینهها و کدورتها را کنار بگذارد یا ناسازگاری و بدخُلقی همسر يا افراد خانواده را تحمّل کند. برکت ماه مبارک رمضان در این است که انسان کنترل اعضاء و جوارح را داشته باشد و مالک زبان و چشم و گوش و ... باشد. زبان یکی از امانتهای خداوند متعال است، ولذا خدای سبحان نظارهگر است تا ببیند انسان از این امانت چگونه محافظت مینماید. اگر انسان آن را در راه حقّ و وظایف الهی بکار بَرَد و از دروغ و غیبت و آفات گفتاری اجتناب کند، از نعمت خداوند متعال سپاسگزاری کرده است و اگر خدای نکرده این زبان بیراهه رود و در راه تهمت و غیبت و دروغ و رنجش دیگران کار کند، به نعمت خداوند متعال ناسپاسی کرده و کفران نعمت نموده و از نعمت زبان سوءاستفاده کرده و درواقع به امانت الهی خیانت نموده است. زبان در معرض خطا و لغزش بسیاری قرار دارد، بطوری که چهل نوع آفت برای آن بیان کردهاند.
پس روزه موهبتی است که انسان را در برابر اعضاء و جوارحش قدرت میبخشد و ظرفیّت وجودی او را بالا میبرد ولذا انسان بعد از ماه مبارک رمضان دیگر بیاختیار به دنبال گناه نمیرود و مالک قلب و دست و پا و چشم و گوش و زبان و خشم و غضب و سایر غرایزش میباشد و این یکی از برکات عالیة روزه است که خداوند انسان را این چنین تکریم فرموده است.
حضرت پیامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) میفرمایند: «يا عِبادَ اللهِ اَنْتُمْ كَالْمَرْضى وَ رَبُّ الْعالَمينَ كَالطَّبيب»[2] شما مانند بیماران هستید و خداوند سبحان مانند طبیب است و شفای شما را در روزه قرار داده است. روزه، درمان بیماریهای روحی و جسمی انسان است. همانطور که در بيان نورانی ديگری فرمودند: «صُومُوا تَصِحُّوا»[3] روزه بگیرید تا سالم باشید و این سلامتی فقط جسمانی نیست، بلکه سلامتی روحی و روانی را نیز در پی دارد.
1- تحرير المواعظ العدديّه، ص253
2- ارشاد القلوب، ج1، ص153
3- الحکم الزاهرة با ترجمة انصاری، ص308