حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) در توصیه به فرزندشان حضرت امام حسن(عَلَيهِ السَّلام) میفرمایند: «لا تُضَيِّعَنَّ حَقَّ اَخيكَ اِتِّكالاً عَلی ما بَيْنَكَ وَ بَيْنَه»[1] حق برادرت را به اتکال دوستی که با او داری ضایع مکن و با او به مدارا رفتار کن. یکی از مهمترین حقوق دوست این است که انسان از لغزشها و خطاهای او، درگذشته و خود را به تغافل بزند. حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) میفرمایند: «با مردم مدارا کن ... و از لغزشهای برادران درگذر»[2]. امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) نيز میفرمایند: «صَلاحُ حالِ التَّعايُشِ وَ التَّعاشُرِ مِلْءُ مِكْيالٍ ثُلُثاهُ فِطْنَةٌ وَ ثُلُثُهُ تَغافُل»[3] صلاح زندگى اجتماعى و معاشرت با مردم پيمانة لبريزى است كه دو سوم آن پيمانه، زيركى است و يك سوم آن، تغافل (خود را به غفلت زدن) است. تغافل یعنی اشتباهات دیگران را دیدن و شنیدن و خود را به غفلت زدن؛ در حقیقت یکی از راههای سعادت دنیا و آخرت تغافل است. ارزش دوست خوب به قدری است که لازم است انسان از خطاها و لغزشهای او درگذرد. مسئلة تغافل در ایجاد رابطة صمیمی والدين با فرزندان بسیار مؤثر است. پدران و مادرانی که بـا روحیة تغـافل، جایگـاه الگویی خود را در بین فرزندانشـان حفظ میکنند، کسـانی هستند که اشتبـاهات فرزندانشان را به رخ آنـان نمی کشند و دائماً آنان را سرزنش نمی کنند. چراکه این کار سبب گستـاخی فرزند شده و بـاعث میشود که فرزند در برابر پدر و مـادر بیادبی نماید و رو در روی ایشان بایستد. عزیزان جوان، بسیار شایسته است که این روحیة تغافل را در مورد همگان خصوصاً بعد از ازدواج و در برابر همسر و فامیلِ همسر رعایت کنیم، چراکه ما زمانی میتوانیم زندگی مبارکِ توأم با آرامش داشته باشیم و محبوبیت خود را حفظ کنیم که در حال جبهه گیری نباشیم. داشتن روحیة تغافل و خود را، در عین دیدن، به ندیدن زدن، قبل از همه، به نفع خود ماست. پس یکی از حقوق همنشین اين است که انسان اشتباهاتش را به رخ او نکشد، حال اگر این همنشین از ارحام باشد، از جایگاه و حق و مسئولیت بالاتری نسبت به سایرین برخوردار است.
حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) میفرمایند: «پس از آنکه از رفیقت جدا شدی و رشتة دوستیش را بریدی، پشت سرش بدگویی و غیبت مکن که با این کار راه برگشت را بر او میبندی، شاید تجربه های زندگی، وی را به راه آشتی و تجدید رفاقت بکشاند»[4]. متأسّفانه گاهی ملاحظه میشود وقتی طلاقی صورت میگیرد و يا مراسم ازدواج به هم میخورد و یا دو دوست از هم جدا میگردند، چطور طرفین همدیگر را ترور شخصیتی میکنند. خداوند متعال در سورة مبارکة مائده تأکید میفرماید: «وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلٰى اَلاّ تَعْدِلُوا»[5] مبادا دشمنی با گروهی، باعث شود که شما عدالت را برقرار نکنید. گاهی ممکن است در بين همسران و دوستان و ... جدایی صورت گیرد، ولی ای بسا چرخش روزگار، آن دو را به سوی همديگر برگرداند. پس بدگويی در مورد هیچ کس شايسته نيست، چراکه علاوه بر گناه کبیرة غيبت، به دنبالش شرمندگی به بار می آورد. حضرت امام سجاد(عَلَيهِ السَّلام) در رسالة حقوق در مورد حق همنشین میفرمایند: «حق همنشين اين است که با او برخوردي ملايم داشته باشي و او را با خوبي بپذيري و خوش آمد بگويي و در گفتگو با او با انصاف رفتار کني و به يکباره ديده و توجّهت را از او برنداري و مقصودت از گفتار، فهماندن او باشد و اگر در اين همنشيني، تو رفتي و همنشين او شدي، اختيار با تو است، هرگاه خواستي برخيز، اما اگر او با تو همنشيني را آغاز کرده، اختيار با اوست، برنخيز جز اين که از او اجازه بگيري و هيچ نيرويي جز به کمک خداوند نيست».
دین مبین اسلام با لطافت و ظرافت تمام، میخواهد امور داخل و خارج خانه، با مدارا و صلح و صفا و مودّت و احسان اداره شود، همانطور که خداوند متعال میفرماید: «قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً»[6] با مردم نیکو سخن بگویید. خداوند متعال با این بیانِ لطیف، گویی به انسان میفرماید: تو انسان هستی و از اوصاف انسانی، خوش معاشرت بودن با مردم است.
اگر آیة شریفة مورد بحث رعایت این حقوق را برای همگان ضروری میشمارد، معلوم میگردد که ما، در برابر مردم مسئولیم و این احساس مسئولیّت باید ابتدا در پدران و مادران وجود داشته باشد تا فرزندان هم از آنان یاد بگیرند و در برابر حقوق یاد شده، احساس مسئولیت نمایند. آری، یکی از وظایف مهمّ والدین، آن است که احساس مسئولیت را در فرزندانشان پرورش دهند. به عنوان نمونه: در آغاز سال تحصیلی که در آستانة آن هستیم، وقتی برای فرزندانمان لوازمالتحریر تهیّه میکنیم، به دلیل مواجه بودن با بحران اقتصادی شديد، شایسته است که یک یا دو سری لوازم اضافی در کیف فرزندانمان بگذاریم و به آنان سفارش کنیم که اگر کسی لوازمالتحریر نداشت، به او بدهد. این کار باعث میشود احساس مسئولیت در برابر دیگران و به عبارتی روشنتر، دیگرخواهی و روحیة احسان و انفاق و همبستگی در فرزند رشد یابد. شایسته است که مادران به این نکته توجه کنند که اگر مواد خوراکی و تنقّلات در کیف فرزند میگذارند، به او یادآوری کنند که آن را با دیگران سهیم شود و قسمت نماید. با توجه به اینکه حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) فرمودند: «هر کس غذایی بخورد و در همان حال صاحب چشمی، ناظر غذا خوردن او باشد، و با او هم غذا نشود، به دردی گرفتار شود، که درمان ندارد»[7]، این موضوع به نفع فرزند ما نیست که نگاه های حسرتبار متوجه او باشد. پس به جای اینکه به فرزند بگوییم: تغذیه ات را در خلوت بخور، بگوییم: آن را با دیگران تقسیم کن و توجه نما اگر کسی محروم است در اختیار او نیز قرار بده.
1- نهج البلاغه، نامة 31
2- بحار، ج 75، ص 71
3- بحارالانوار، ج 75، ص241
4- بحارالانوار، ج16، ص46
5- مجبور نکند شما را گناه گروهی بر اينکه عدالت پيشه نکنيد (مبارکة مائده/8).
6- مبارکة بقره/83
7- مجموعة ورام، ج1، ص47