همانطور که در بخش سابق استفاده شد، اوّلین شب جمعة ماه رجب لَيلَةُ الرَّغائب نام دارد که یکی از اعمال مستحبّ آن، یاد اموات است. حال، گرچه یاد اموات برای مردگان هم نفع و سود دارد، لکن قسمت اعظمِ نفع و بهرة آن، برای خود انسان است و بـا یاد اموات، مرگ اندیشی تقویت مییابد و احسان کننده چند برابر احسان دریافت میدارد. حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) فرمودهاند: «مَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ اَنْ يَصِلَنا فَلْيَصِلْ فُقَراءَ شيعَتِنا وَ مَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ اَنْ يَزُورَ قُبُورَنا فَلْيَزُرْ قُبُورَ صُلَحاءِ اِخْوانِنا»[1]، اگر به ما دسترسی نداشتید، به فقرای شیعیان ما نزدیک شوید و اگر به قبور ما دسترسی نداشتید، به زیارت قبور صالحان بروید.
قابل توجّه است: اگر خداوند متعال ماه شریف رجب و شعبان و ماه مبارک رمضان را مقرّر فرموده، اگر لَيلَةُ الرَّغائب را قرار داده، اگر قرآن کریم را نازل فرموده و اگر حضرات انبیا و اوصیا(عَلَيهِم السَّلام) را ارسال فرموده و عبادات را وضع فرموده است، همه و همه جز برای اين نیست که انسان از خواب غفلت بیدار شود. با زیارت اهل قبور و حاضر شدن بر سر خاک اموات، به یاد آوریم سال قبل، ماه قبل و چند روز قبل را که افرادی که از ما هم سالمتر و جوانتر و زیباتر بودند، اکنون در بین ما نیستند و از دنیا رفته اند و بدانیم که ما هم روزی به آنان ملحق خواهیم شد، همانطور که به ما آموختند در زمان حضور بر سر خاک اموات بخوانیم: «اَنْتُمْ لَنا فَرَطٌ وَ نَحْنُ اِنْ شاءَ اللّهُ بِكُمْ لاحِقُون»[2].
پس مرگ عزيزان و حضور بر سر خاک اموات، وسیلة بیداری از خواب غفلت میباشد. حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) فرمودند: «اَلنّاسُ نِيامٌ فَاِذا ماتُوا انْتَبَهُوا»[3] مردمان خوابند، وقتی مردند بیدار میشوند. امّا بیداری بعد از مرگ سودی ندارد. مرحوم نظامی چه زیبا سرودهاند:
«زیـر گِـل آنـان کـه پراکنـده اند
گرچه به تن مرده، به دل زنده اند»
پس خداوند متعال بندگان را به وسیلة ارسال حضرات انبیا و اوصیا (عَلَيهِم السَّلام)، وضع عبادات و سایر پدیده ها از جمله مرگ عزيزان و ایّام و لیالی مبارک، پیوسته از خواب غفلت بیدار میسازد و درس مرگب اوری و معاداندیشی میدهد. حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) میفرمایند: «كَفىٰ بِالْمَوْتِ واعِظاً»[4] کافی است مرگ از لحاظ موعظه گر بودن. آری، مرگ باوری تنها راه رستگاری و نیل به مقصد است، تنها ضمانت اجرایی برای اعمال صالحات، یاد مرگ است. اگر انسان، خداوند و توحید و مبدأ را قبول داشت، ولی معاد و قیامت و محاکمه و بازخواست در پای حساب را قبول نداشت، چگونه به سوی اعمال خیر پیش میرود؟ یاد مرگ، یگانه ضمانت اجرايی برای انجام اعمال صالحات است و ریشة تمام گناهان، ضعف یاد معاد و یا فراموشی آن است. اگر جوان مرگ اندیش نباشد، مسلّم است که به تهذیب و تزکيه نمیپردازد. یاد مرگ افیون نیست، بلکه تحرّک است. یاد مرگ سستی و افسردگی نیست، بلکه قدرت و سرزندگی است، مرگ، فنا نیست، بلکه تولّد است، مرگ غروب نیست، بلکه طلوع و شروق است. جسم انسان میمیرد ولی حقیقت او وارد عالم پهناوری میشود و از عالم محدود به عالم نامحدود راه مییابد. آنچه زیر خاک میرود و میپوسد، مَرکَب و جسم است، نه روح و حقیقت. در روز قیامت، موجودی به نام مرگ را میآورند و ذبح میکنند و مؤمنان در بهشت و گمراهان در جهنّم بطور جاويدان جای میگیرند «هُمْ فيها خالِدُون»[5].
قسمت اعظم مقامات عالیة حضرت فاطمة زهرا(سَلامُ اللهِ عَلَیها) محصول مرگ اندیشی و معادباوری ایشان است. آن بزرگوار از همان ابتدا دغدغة مرگ را داشتند. «حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) در شب عروسی، حضرت فاطمه زهرا(سَلامُ اللهِ عَلَیها) را نگران و گریان دیدند، پرسیدند: چرا ناراحتی؟ حضرت زهرا(سَلامُ اللهِ عَلَیها) پاسخ دادند: پیرامون حال و رفتار خویش فکر کردم. به یاد پایان عمر و قبر خود افتادم که امروز از خانه پدر به خانه شما منتقل شدم و روزی دیگر از اینجا به طرف قبر و قیامت خواهم رفت. پس تو را به خدا سوگند میدهم که بیا تا به نماز بایستیم و با هم در این شب خدا را عبادت کنیم»[6].
همچنین حضرت فاطمه(سَلامُ اللهِ عَلَیها) از حضرت رسول اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) سؤال میکنند: پدر جان اوضاع قیامت به چه صورتی است؟ «اَخبِرنی کَیفَ یَکوُنُ النّاسُ یَوْمَ القِیامَةِ»[7] حضرت پیامبراکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) جواب میفرمایند: «یا فاطِمَةُ یَشغَلُونَ فَلا یَنظُرُ اَحَدٌ اِلی اَحَدٍ وَ لا وٰالِدٌ اِلی وَلَدِهِ وَ لا وَلَدٌ اِلی اُمِّهِ»[8] ای فاطمه، مردم آنچنان در آن روز مشغول خود هستند که احدی به احدی و پدری به فرزندش و فرزندی به مادرش نگاه نمیکند. در روز قیامت همه در گرو عمل و کسب کردة خود هستند «كُلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهينَةٌ»[9] در آن روز هرکس تنها به صحنة محشر می آید، نه با مال و اولاد و خدم و حشم «وَ كُلُّهُمْ آتيهِ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَرْداً»[10]، «وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُرادٰى كَما خَلَقْناكُمْ اَوَّلَ مَرَّةٍ»[11]. و به اين سبب حضرت مولی الموحّدين امام علی (عَلَيهِ السَّلام) از چنين روزی از خداوند متعال امان میخواهند «اَسئَلُکَ الاَمانَ يَوْمَ لا يَجزی والِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَ لا مَوْلُودٌ هُوَ جازٍ عَنْ والِدِهِ شَيئًا اِنَّ وَعدَ اللهِ حَقٌّ»[12]. از حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) روایت شده است که: «اِنَّ الْقَبْرَ يَقُولُ كُلَّ يَوْمٍ اَنَا بَيْتُ الْغُرْبَةِ اَنَا بَيْتُ التُّرابِ اَنَا بَيْتُ الْوَحْشَة...»[13] همانا قبر هر روز صدا میزند: من خانة غربت هستم، من خانة خاک هستم، من خانة وحشت و خوف هستم؛ یعنی برای خودتان از دنیا فرش و مونس و مایة امان بیاورید. آری، کسی که از دنیا برای خود مایة امان آورد، از فزع روز قیامت در امان خواهد بود و خوف و حُزنی نخواهد داشت «لا يَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْاَكْبَر»[14] و آن فرش و مونس و امان نامه برای روز قیامت، جز ایمان و عمل صالح نیست. حضرت مولی الموحّدین امام علی(عَلَيهِ السَّلام) در ادامة بیان نورانی خود میفرمایند: «وَ الْقَبْرُ رَوْضَةٌ مِنْ رِياضِ الْجَنَّةِ اَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النّار»[15] قبر، باغی از باغهای بهشت یا چاهی از چاههای دوزخ است، ولذا بستگی به انتخاب انسان دارد که در دنیا چگونه خانة قبرش را تدارک ببیند.
به همین ترتیب حضرت فاطمة زهرا(سَلامُ اللهِ عَلَیها) در دوران بيماری بسیار غمگین و نگران بودند و چون بانو اسماء از ایشان علّت اندوهشان را سؤال کردند، جواب فرمودند: اینکه پس از مرگ در تابوت شکل بدنم هویدا گردد، مرا رنج میدهد؛ بانو اسماء عرض میکنند: در حبشه دیدم صندوقی میسازند که مرده را در آن میگذارند. حضرت خوشحال شدند و فرمودنـد: آن را برای من سفارش دهید و بـه همین علّت است کـه آنبزرگوار سوّمین شخصیّت عالم و محبوبة خداوند و حلقة ارتباط و اتّصال ميان نبوّت و امامت و تنها کوثری هستند که باعث ایجاد یازده کوثر جوشان گشته اند. حال اگر دوست داریم که به مادرمان حضرت فاطمة زهرا(سَلامُ اللهِ عَلَیها) مرتبط شویم، در این ماه به عالیترین صورت شرایط برای ارتباط فراهم است و قدم اوّل پرهیز از معصیت و عمل به واجبات است.
1- کسی که استطاعت ندارد اينکه بپيوندد به ما، پس به ديدار فقرای شيعيان ما برود و کسی که نمیتواند اينکه زيارت کند قبور ما را، پس زيارت کند قبور صالحان از برادران ما را (کافی، ج7، ص358).
2- شما برای ما پيشرو بوديد و ما هم انشاء الله به شما ملحق خواهيم شد (مفاتيح الجنان، فرازی از زيارت اهل قبور).
3- مجموعة ورام، ج1، ص150
4- کافی، ج2، ص275
5- ايشان در آن جاودانند (مبارکه بقره/25).
6- فرهنگ سخنان حضرت فاطمه(سَلامُ اللهِ عَلَیها)، صفحة 119
7- جامع الاخبار، صفحة175
8- جامع الاخبار، صفحة175
9- مبارکه مدثر/38
10- و همة ايشان می آيند روز قيامت تنها (مبارکه حضرت مريم(سَلامُ اللهِ عَلَیها)/95).
11- و البتّه به تحقيق آمديد به سوی ما تنها، همچنان که آفريديم شما را اوّلين بار (مبارکه انعام/94).
12- از تو امـان میخواهم روزی کـه کيفر و جزا نکشد پدری از فرزندش و نـه فرزندی او جزاکشنده است بجای پدرش چيزی، همانا وعدة خداوند حق است (مفاتيح الجنان، فرازی از مناجات امام علی(عَلَيهِ السَّلام) در مسجد کوفه).
13- بحارالانوار، ج6، ص218
14- غمگين نسازد ايشان را فزع اکبر (مبارکه انبياء(عَلَيهِم السَّلام)/103).
15- بحارالانوار، ج6، ص218