خداوند متعال، آن معلم ازل و ابد با تمام پديده ها و قوانين و احکامش و آيه آية قرآن کريم، بندگانش را مورد تربيت قرار میدهد و آنی از ايشان غافل نيست «وَ مَا اللّهُ بِغافِلٍ عَمّا تَعْمَلُون»[1].
فضل عبارت از نعمت فزون بر استحقاق است. برتریهای اخلاقی هم فضيلت ناميده میشود که همان کمالات روحی و فضايل باطنی است.
خداوند متعال در آية شريفة مورد بحث به بندگانش تعليم میفرمايد همانطور که ذات اقدسش بر اساس فضل با شما رفتار میکند، شما هم بر اساس فضل با مردم برخورد کنيد و نيکیهاي ديگران را با خيرهای بالاتری پاسخ دهيد. همچنين انسان وظيفه دارد که سلام و درود و تهنيت ديگران را با سلام و تهنيت بالاتری پاسخ دهد «وَ اِذٰا حُيّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِاَحْسَنَ مِنْهٰا اَوْ رُدُّوهٰا»[2].
پس شايسته است که انسان، اوصاف پروردگار را در وجود خود پياده کند و با فضل با مردم رفتار نمايد، همانطور که در مبارکة بقره میفرمايد: «وَ لٰا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُم»[3] فضل و احسان را ميان خودتان فراموش نکنيد. خداوند متعال در روز قيامت، اعمال خير مؤمنين را با فضل پاسخ میدهد و اعمال شرّ گناهکاران را با عدل، ولذا براستی خسارت است که اعمال شرّ و به عبارتی يکیهای انسان بر اعمال خير يا دهتاهای او غلبه يابد. حضرت امام سجّاد(عَلَيهِ السَّلام) میفرمايند: «وَيْلٌ لِمَنْ غَلَبَتْ آحادُهُ اَعْشارَه»[4] وای بر کسی که يکیهای او بر دههايش غلبه کند و به اين سبب حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «اِتَّقُوا الْمُحَقَّراتِ مِنَ الذُّنُوبِ فَاِنَّها لٰا تُغْفَر»[5] از گنـاهان کوچک بپرهيزيد، پس همانـا آنها آمرزيده نمیشوند. آری، کوچک شمردن گناه و تکرار آن موجب میشود که گناهان صغيره تبديل به گناهان کبيره گردند.
همانطور که رحمت الهی به دو صورت است: رحمت عام و رحمت خاص، فضل خداوند نيز بر دو گونه است: 1- فضل عام که شامل حال همة انسانها اعم از مؤمن و کافر میگردد. 2- فضل خاص که استحقاق و قابليّت و شايستگی میطلبد.
هر نعمتی که خداوند متعال عنايت فرموده، فضل است و اهل معرفت هرگز خود را در پيشگاه الهی طلبکار نمیدانند، بلکه خود را مديون و بدهکار، و تمام نعمتها را فضل الهی میدانند. اگر انسان از نعمتهايي که خداوند متعال به او عنايت فرموده، شکرگزاری عملی نمايد، باب فضل الهی به روی او گشوده میشود، به عنوان نمونه: خداوند متعال به انسان نعمت چشم عطا فرموده و اگر او با اين عضو، گناه نکند، عملاً از آن، سپاسگزاری نموده است. همچنین زبان، نعمت الهی است و در صورتی که انسان، با نعمت زبان دروغ نگويد، تهمت نزند و غيبت نکند، از اين عضو سپاسگزاری نموده و باب فضل الهی را گشوده است. به همين ترتيب نعمت پدر و مادر، همسر و فرزند و ... نعمت و فضل الهی است و در صورت سپاسگزاری عملی، باب فضل خاص پروردگار گشوده میشود و در صورت ناسپاسی عملی، باب فضل خاص الهی مسدود میگردد. به فرمودة مفسّران و اساتيد معظّم، عمل انسان، هم مفتاح است و هم مغلاق، بدين معنا کـه عمل انسان، هم باب فضل الهی را بـاز میکند و میگشايد و هم باعث بسته شدن باب فضل الهی میگردد. به عبارتی تمام اعمال خير و صالح، مفتاح و تمام سيّئات و گناهان، مغلاق هستند و به اين سبب در دعای کميل به ما آموختند که از خدای سبحان طلب کنيم: «اَللّهُمَّ اغفِر لِیَ الذُّنُوبَ الَّتی تَحبِسُ الدُّعاء»[6].
با توجّه به مطالب مذکور معلوم میشود که منظور از آية شريفة «وَسْئَلُوا اللهَ مِنْ فَضْلِهِ» درخواست فضل الهی، نه تنها به لسان و ظاهر، بلکه همراه با زبان استحقاق و باطن است. دعایِ لسان بايد هماهنگ با اخلاق و عمل باشد. انسان با استحقاقی که در وجود خود فراهم میآورد، باعث ريزش فضل الهی میشود. اطاعت و تسليم و انقياد از خداوند متعال و محبوبانش، موجب گشوده شدن باب فضل خاص الهی میگردد. انسان با عمل صالح، خود را مستحق دريافت فضل الهی مینمايد و در نتيجه به او توفيقِ عمل صالح بـالاتر داده میشود. اينکه انسـان به عمل صالح و گره گشايي از ديگران موفق میشود، توفيق و فضل خاص الهی است، لکن مقدّمـات اين فضل و توفيق را انسان بـا اطاعت و تسليم فراهم می آورد. کسانی که از سعة صدر و صبر و تحمّل و اخلاق حسنه برخوردارند و متواضع هستند و دست و زبان و شغلِ گره گشا دارند و باعث گره گشايي از مردم میشوند، توفيقی است که در پرتو اهتمام به واجبات و پرهيز از معاصی به آنان اعطا شده است. کسانی که توفيق ارشاد قلوب و احيای نفوس پيدا میکنند، يا در تنظيم جزوات و مطالب قرآن کريم و اهل بيت عصمت و طهارت(عَلَيهِم السَّلام) متحمّل زحمت میشوند، يا سايت قرآنی را راه اندازی کرده و به هر عنوانی در جهاد فرهنگی تلاش میکنند، فضل عظيمی از سوی خدای سبحان است که قابل مقايسه با ساير خيرها و نعمتها نيست و ماندگار میباشد و زمانيکه انسان از دنيا میرود، تا وقتی که به اين تعاليم عمل میشود، پروندة اعمالش باز است و حسنه جاری میگردد و چنين خيرهايي، خيرِ غيرِ مقطوع و فضل خاص الهی است.
1- و نیست خداوند غافل از آنچه انجام میدهید (مبارکة بقره/74).
2- و زمانیکه تحیّت داده شوید به تحیّتی،پس تحیّت دهید به بهتر از آن یا برگردانید همان را (مبارکه نساء/86).
3- مبارکة بقره/237
4- وسائل الشیعه، ج16، ص103
5- الکافی، ج2، ص287
6- پروردگار من، ببخش برای من گناهانی را که محبوس میکند دعا را (مفاتيح الجنان، فرازی از دعای کميل).